Реферат: Технология горных выработок

смотреть на рефераты похожие на "Технология горных выработок"

Тугелдей не бјлшек тѕрiнде пайдалы кен орындаран ашып, єазып алу№а дайындыє жасау жолдары.

1 Кен єазу iсiндегi жалпы тѕсiнiктер.

----------------------------------------------------------------------

Кен жЅмысы жер єабатыны» беткей бiткен тау жынысыны» арасында јтедi.
Тау жынысы деп бiрнеше минерал тѕйiршiктен єЅрал№ан бiркелкi єосында дененi атайды. Тау жынысы ата єонисты, жёне ѕйiндi тѕрiне бјлiнедi/ коренные, наносы//1.1сур./. Ата єонысты жынысы деп бастапєы жарал№ан жерiнде саєтал»ан жыныстарды атайды. ¶йiндi деп ата єонисты жынысты» жаралып ѕгiлмелi жЅмсає тѕрiне айналып орнында не єзге жерге кјшiрiлiп жатєан тѕрiн айтады. ¶йiндi жынысты» єалынды№ы 0 деп 500 м дейiн кездеседi/ Ата єонысты жыныс жаратылыс жа№ынан Іара№анда аєтарылу арєылы пайда бол№ан /магмалы/, шјгiндi жёне метармофты /тѕрi јзгерген/ жыныстар№ан бјлiнедi. Пайдалы јазбалар деп осы кѕнгi техника кѕшiмен жеткiлiктi экономиєалыє тиiмдiгiмен халыє шаруашылы№анда пайдаланатын таби№и минерал заттарды атайды /кјмiр, кен, асыл тастар, тас тузы, мЅнай, газ т. б./.

Пайдалы заттарды жауып iшiне сый№ызып єоршап тЅратын жынысты - бос жыныо деп атайды.

Экономика конъюктурасына сай пайдалы деп саналатын жер єыртысыны» ёр тусында кездесiп тЅратын таби№и жиындыларды, пайдалы кен єоймасы деп атайды
/месторождение полезных ископаемых/.

1.1сур. Кјмiр єоймасыны» геология єурылысы.

1. ґсiмдiк єабаты;

2. ІЅм;

3. Балшыє;

4. Таєтатас /сланец/;

5. Iзбестiтас;

6. Іумды-балшыє таєта тас;

7. Кјмiр єабаты;

8. ІЅмды таєта тас;

9. Кјмiр жаєєасы /пропласток/;
10. ІЅмдає /єумтас - песчаник/.

Кен орыны» форма жаратыласына єарап дЅрыс формалы /єабатты линзалы/, формасыз /шток, Ѕя, жарыє/ тѕрiне бјлiнедi. Іабатты /пластовый/ деп-жер єыртыс арасында жарая№ан параллелыдi екi бетпен шенеулi кендi атайды.

Кен єабатыны» ѕстiнен жауып жатєан жынысты тебе жабындысы /кровля/ не болмаса тјнѕлi беткей деп /висячий бок/, ал астында№ы жыныс-табан жынысы
/почва/, не тесенiш бѕiрi /лежачий бок/ атайды. Тјбе жёне табан жынысын кейде сый№ызушы жыныстар деп жалпы аталыпта жѕр. °р тѕрлi жыныс єабатарыны» жанасу айдыны» єатбарлау жазыєты№ы деп атайды. Жаратылысына єарай єабатты кен тутас не болмаса жЅєа бос жыныс єабаттары /прослойка аталатын/ араласєан кѕрделi єЅрылыс тѕрi кездеседi /1.2. сур. єара/

2. сурет Іабат єЅрылыстар a) кѕрделi; b) тЅтас тѕрi. ґте жЅєа жарал№ан єазыпалу№а жарамсыз/ єалынды№ы 40 см дейн/ єјмiр єабатын прослойка деп атайды.

Жер єыртысыны» жары№ын толтыр№ан минералы затты желi /жила/ деп атайды. Желi дегенiмiз ке» жаиыл№ан есирек кездесетiн не асыл металл рудасыны» жёне т. б. минерал шикi заттарыны» жаратылыс формасы. Желiнi»
Іарапалым жёне кѕрделi тѕрi болады. Желiнi» тармаєтанып бјлшектенген тѕрiк
/апофиз/ деп атайды. Іисыє формалы шток, уя деген кен орындарын жер єыртысыны» јлшемi, форма айырмашылы»тары јзгеше болып жиi кездеседi. МЅндай жырыєтарда /єуыстарда/ неше тѕрлi кен кездеседi /темiр, мыс, полиметалл т. б./. Барша кен, бос жыныс єабаттары жаратылыс кезiнде колбеи не жазыє жаралады. Жаратылыс кезiнде тектоника /жылжу/ процесстерiнi» ёрекетi арєылы жыныс єаббатары єатбарланып 0 деп 90о дейiн аунаєшуы мѕмкiн.

Антиклиналь деп єабаттарды» дј»ес жа№ын, ал синклиналь деп ойыс бетiн атайды /1.4 а сур./, /сброс/ жолжып тѕсу тау жынысында кездесетiн єЅбылыс тѕрi жарыл№ан єабаттарды» бiр жає єанаты жылы тѕсЅi. Сбрасыватель деп жылжу жозыєты№ыны» бiр єанаты кјтерiлiп екiншi єанатыны» тјмен тѕсiн кеткенiн атаймыз.

Сбрасыватель бойымен єабаттарды» салыстырмалы жылжы№ан шамасын жылжуды» ауытєу енiн /амплитуда смещения/ деп атайды. Нарушение /бузылу/ тау жынысыны» тутасты№ы саєталса пликативтi бЅзылыс деймiз. БЅлар№а єабаттырды» жiнiшкерiп /утонение/, iсiндi /раздувы / мен шайылды /размывы/ жатады. Горизонталь жазыєты№ымен єабатты» єиылысѕ сызы№ыны» ба№ытын жайылым бетi /простирание/ десек, ал А-Б сызы№ын жайылу сызы№ы /линия простирания/ деймiз/ 1.5 сур/.

Жаиылу сызы№ына перпендикуляр келетiн єабпат бетiмен вертикаль жазыєты№ыны» єыилысѕ сызы№ын – єЅлдырау сызы№ы /линия падения/ аталады.
Іабаттарды» єЅлдырау бабымен мына тѕрлерге бјледi: жазыє /пологие/ 0 - 18о дейн/, єЅлдырау /наклонные/ 19о – 25О дейiн/, тiке – е»кей /круто наклонные/ – /36-55О дейн/, жёне тiк /крутые/ – /55-90О дейн/. Іабаттарды» єалынды№ы деп /мощность/ єабатты» тјбесiмен табанына» арасында№ы мјлшердi алады.

Кѕрделi єабаттарды» жалпы жёне пайдалы єалындыє мјлшерiн атау керек.
Жалпы єалынды№ы деп бѕкiл пайдалы єабаттарды», бос жыныстарды», жуєа єаббатарыны» єалынды№ы єосылып есептелсе, ал пайдалы єалындыє тѕрiнде – тек єана пайдалы єазбаларды» єалынды№ы есептеледi. Іалы»дыє мелшерiне єарап єабаттар мына тѕрге бјлiнедi: јте жiнiшке /єаланды№ы 0,7 м дейн/, жiнiшке
/0,71 м ден 1,2 м дейн/ орташа /1,21 м деп 3,5 м дейн/, єалы» 3,5 м деп жо№ары. Іабаттарды» жай№асу /элементы залегания/ элементтерiне мыналар жатады: єалынды№ы, созылу ба№ыты, єЅламалдылы№ы /енкею/. Геология јзгешiлiне єарамастан технология тЅр№ысынан, бiрден толыє єазып алу№а ы»№айлы єабаттарды свита деп атайды /єабатты кен/.

Паидалы казбамен сый№ызушы жыныстарды» физико-механика єасиеттерi јзгеше болуына байланысты тау жыныстары тѕрлi классификация№а бјлiнедi
Профессор М. М. Протодъяконовты» Ѕсынысы бойнша тау жынысын єаттылає єасиетiне сѕенге классификацияся кен жайылды. Барлыє тау жынысы 10 категория№а бјлiнедi. Тау жынысаны» єаттылы№ын сипаттаитын кјлемдi.
Іаттылыє коэффициентi /коффициент крепости/ кјрсетiлген. Аталiан коэффициент f сан жѕзiнде ( уаєытша єысым№а шыдау мелшерiн 100 бјлiндiсi, я№ный:

[pic]

Іаттылыє коэффициентi 0.3 тен 20 дейн кездеседi. Мысалы; жумсає тас кјмiрдi» єаттылыє коэффициентi f 0.3 теє: коэффициент f=20 е» єатты, ты№ыз жёне тЅтєыр кварцит, базалытар№а тён. Темiр рудаларыны» кјрсеткiшi f=6(12, кјмiр єабатын сый№ызатын жыныстарды» f=4(12 арасында.

Профессор М. М. Протодъяконовты» єаттылыє кщэфициент шкаласы дегенiмiз келiсiмдi јлшем.

Пайдалы єазбаны ойып алу, оиылып алын№ан кен орнын тiреу жумыстарын кен жумысы деп атайды. Советтер ода№ыны» јндiрiсiнде кен жумысыны» арасында єолмен тек кана єосылєы жумыстар орындалады. ¶єгi /выработки/ јткiзѕ, кендi ойып алу, оларды єыр№а шы№ару жумастары кен машиналарымен орындалады.

Іатты тау жынысын єаз№анда жарыл№аш єуаты ке» пайдалады.

Іатты єысында су єуаты тау жынысын єопарып оны тасымалдау№а кен јндiрiсiнде сон№ы жылдары бiраз етек алды.

1.2. ¶єгiлердi» /горные выработки/ манызы мен классифиєациясы. Кен жумысын орындау кётижесiнде тау жынысында ѕ»ге аталатын єуас пайда болады/горные выработки/. ¶»ге /горные выработки/ лардыє атєаратын жумысы, формасы, орыны, терендi№i ёр тЅрлi болады.

Атєаратын єызметiне байланысты ѕ»гiлер тЅрлерi мынадай: барлаушы
/разведочный/ деп егер оны пайдалы єазба орнын iздеп, аныєтау ѕшiн јткiзген ал егерде кендi казыл алу ушiн болса пайдалану ѕ»гiлер /эксплуатационная выробатка/.

Жер бетiндегi ойлымдар ашыє ѕ»гi болып /открытые выробатка/, ал жер астында №ыларын жер астында№ы ѕ»гiлер деп аталады / подземные выробатка/.
Жер астында№ы ѕ»гiлердi» жер бетiне шы№атын жерiн ауызы - /устье/ дейдi.
¶»гiлердi» кен жумыстарыны» нётижесiке жылжап отыратын бетiн забой атайды, узын келген. Жер астында№ы Ѕзын ѕ»гiлердi» тiк, єЅлама, жазыє тѕрлегi бар.
Тiк у»гiлердi» /вертикальные выработки/ – оєпан /ствол/ соєыр јєлан /слепой стовол/ шурф, восстающие, гезенк /1.6 сур/.

Оєпан /ствол/ – жер бетiне шы№атын тiке не єЅлама кен ѕ»гiлерiнi» атєаратын кызметi: єазып алаын№ан кендi єыр№а кјтерѕ, адам, материал жёне аууны алмастырып тЅру. Басты оєпан /главный ствол/ – єазып алын№ан кендi єыр№а шы№ару десек єосалєы /вспомогательный/ – адамдарды, материал, басєа жабдыкдарды тѕсiрiп котерiп шы№ару ѕшiн єолданылады.

Соєыр оєпан /слепой ствол/ – тiк ба№ыттал№ан, тiкелей жер бетiмен єатнаспайтын, теменгi горизонттарды» кенiн єосалєа горизонтка жо№ары кјтеретiн механикалан№ан кјтергiшi мен жабдыєтал№ан ѕкчi. ШУРФ – жер бетiнен бастап тiк /сирек-єЅлама/ јтетiн, барлау жумысын атєаратын, жаппай жару кезiнде жарыл№ыш заттады орналастыратын орын, шахтылар№а жел жiберетiн канал, тiреѕ т. б. Материалдарды тѕсiрiп жёне шахтындан шы№атын запас жол ретiнде пайдалану№а мѕмкiн у»гi.

Восстающий /гезенк/ – тiк /єЅлама/ жер астында№ы тау жынысын жо№арыдан тјмен тѕсiретiн, вентиляция, адамдарды» єатнасып, материал, жабдыєтар жеткiзетiн ѕ»гi. Жазыє јтетiн ѕ»гiлiрге: штольня, квершлаг, штрек, просек жёне ортты жатєызамыз.

Штольня – жер бетiне шы№атын жазыє, жер астында№ы бар жумыс мЅєтажыл єантамасызететiн у»гi жѕр№iзу ѕшiн. Штольнянi» барлашы /разведочный/, эксплуатация тѕрi болады.

Квершлаг – жер астында№ы жазыє /колбей јтетiндерi де кездеседi/ кен орнына тау жыныстарыны» арасынан кесе кјлдене» јтетiн ѕ»гi, шахта жѕгiн
/груз/ тасып, адамдарды» єатнасын, вентиляция уымдастыру єызметiн атєаратын ѕ»гi.

Штрек – жер астында№ы жазыє пайдалы єазбаны» јн бойымен єатар, жанасты јтетiн ѕ»гi. Бос жыныс арасымен јтетiн штректi /полевой/ деп атайды.
Штректердi» атєаратын єызмет тѕрлерi ретiнде мыналарды атаймыз: жумысшылар єатынасатын, вентиляция транспорт iсiн уымдастырып орындатадын ѕ»гi.
Штректердi» екi тѕрi болады: бiрiншiсi єазыл№ан кендi тасымалдайтын жѕк
/откаточный, транспортный/ штрек, екiншiсi вентиляция штрегi пайдалан№ан ауаныє єыр№а а№ызатын ѕ»гi.

Просек – жер астында№ы жазыє кјмiр єабатыны» јн бойымен, кен орнын єазып жатєанда вентиляция жёне жЅмысшылардыє катынасу мѕмкiншiлiгiн єамтамасыз ететiн єосалєы ѕ»гi.

Орт – жер астында№ы жазыє єалы» жарал№ан кен орнын кјлдене» јтетiн ѕ»гi. Орт барлау, вентиляция, транспорт муєтажын орындайды.

ІЅлама жыныс ѕ»гiлер єатарына: єЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама шурф, бремсберг, уклон, скат, ходки, печи жёне сбойкалар жатады.

ІЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама шурф дегенiмiз тiк ѕ»гiлердiє анынтамасымен сипатталады, бар аимрмашылы№ы кенстiкте жай№асу орындары.

Бремсберг – жогарыдан теменге пайдалы казбаны механиєалан№ан транспорт тур№ысымен тусiретiн – жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.

Уклон – тјменнен пайдалы єазбаны жо№ары кетеретiн жер бетiне шыєтайтын єЅлама Ѕ»№i.

Скат – жо№арыдан тјмен єарай ез салма№ымен пайдалы єазбаны домалататын, жер астында№ы єЅлама Ѕ»№i.

Ходок – жумысшылар єатнасып, вентиляция, материал, тЅрлi жабдыє, єубыр, кабель јткiзетiн жер астында№ы єЅлама ( кейде жазыє) Ѕ»№i. Ходок – ёр єашан бремсберг, уклон, скаттармен жанаса јтетiн, кјбiнесе жумысшыларды таситын тасымал механизациялармен жабдыєтал№а» Ѕ»№i.

Печь – кен єаѕбатынын iшiмен, жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.
Атєаратын єызметi: жумысшылар єатынас жасау, вентиляция, кјмiр, материал тасу. Падайлы єазбаны ал№ашкы Ѕшiн дайындал№ан ѕ»№iнi разрезная печь деп атайды.

Сбойка – вентиляция муєтажын јтейтын єЅлама не жозыє ѕ»№i.

Жо№ары атал№ан тiк єЅлама, жазыє ѕ»№iлердi» єјлденен єиы№ынан узындыє мјлшерi ана №урлыт кјп болады.

Камера – деп кјлденец єыйы№ымен узындыє мјлшерi шамалас ѕ»№iнi айтады.
Камераларды машина, механизмддерi орналастырып, тЅрлi материалдарды саєтап, санитарлыє т.б. салада пайдаланады. Камераларды» кјбi шахтынын оєпаны / ствол/ ма»айнда орналасады. Камералар№а јзiнi» атєаратын єызмет тѕрiне єарай ат єойылады: / аялдама камерасы, электровоз гаражы, насосты, электроподстанция, диспетчер, медпункт, лебедочная, су жина№ыш/ водосборни№i т. б. /тазарту (очистные)/ – кен єазыл алатын кеннiн јн бойымет жургiзiл№ен ѕ»гiнi атайды. Жер астанда№ы кен ойып алатын узын забойды лава – деп атайды.

3 Кен орнын ашу ( вскрытие) жайнда тѕсiнiк жёне шахта алабаларын ашу системаларыны» классификациялыє белгiлерi.

Пайдалы єазба орнын барлап не болмаса пайда№а асыру iсiн жузеге асыратын кёсiптердi кен кёсiп орнын ( горные предприятия) деп атайды.

Кендi жер астынан ойып алып тiкелей пайдаланушылар№а не болмаса орталыє байыту фабрикасына жiберетiн кен кёсiп орнын шахта деп атайды.
Шахта деген ѕ№ым№а жер бетiндегi єѕрылыстармун єатар шахта алабында№ы кендi казып јндiрiп алатын барлыє єазба ѕ»№iлердi (выработкалары) жатады. Шахта алабы дегенiмiз шахтаны» ѕлесiне тиген кен орыны не оны» бёлегi. Іазба жѕмысы кезiнде кёмiр єабаттарынан метан не кјмiр єышєылгазы щы№ып тѕрады.

Метан газынын шахта ауасына араласыпыластауына байланысты шахталар бес категория№а белiнедi : 1 категория – шахтадан тдулiкте јнетiн кјмiрдiн 1 тоннасынан 5 м метан шы№атын болса; 11 – 5 ден 10м дейн; 111 – 10 нан 15м
, тыс категориялы / сверх категорный/ – 15м артса, не суфлярлi єаупты тѕрде метан кјмiрден шыгып жатса. Газ кјмiрдi не жыныс кабаттарын єаурыт жарып ататын болса ондай шахталарды ерекше категориялы катарына косады.

Кен шы№ару зiсi 3 этапєа белiнедi : шахта алабын ашу, оны ёэiрлеу, кен шы№ару. °р – бiр ётаптын езiне кјлесi этаппен ты№ыз байланысты. Ашу системасы / система вскрытия/ ѕє№iлердi» кенiстiкте орын алу схемаларын ( схема вскрытия) аныєтаса ашу ёдiсi ( способы вскрытия) жумыс технология сапасын сипаттайды.

Шахта алабын ашу /вскрытия шахтного поля/ деп жiр астында№ы кен орнынын не онын бјлшегiнiн єырмен єатнас жайсатын жёне ёзiрлiк ѕ»№iлерiн јткiзѕге жол ашатын жыныс арасында№ы дайындаушы ѕ»i№iлер комплексiи атайды.

Шахта алабын ёзiрлеу дегенiмiз, шахта алабын ашєаннан кейiн кјбiнесе кеннiн iшiмен сол кенiн белегiн єазып алу№а жол ашатын ѕ»№iлердi
/выработкаларынын/ ѕ»№iлеу жЅмыстары жатады.

Тазарту деп пайдалы єазбаны ортынан тiкелей єазып алып єыр№а шы№аруды атайды.

Шахта алабын ашатын жыныс ѕ»№iлерiн – ашушы /вскрывающие/ я№ный кѕрделi /капитальный/ ден, ал ёзiрлiк кезiнде ететiн ѕ»гiлердi – ёзiрлiк ѕ»гiлер деп атайды /подготовительный/. Геолого – к№ен жа№дайына байланасты юкјмiр єабаттарыны» пласталарды» саны, араларыны» єашыєты№ы, шахта алабыны» мјлшерi, єЅлама бурышы, геологиялыє бузылыстар№ы байланысты пласталарды ашу жолдары тёуелсiз /незавасимый/, я№ный ёрбiр єабат /пласт/ єыр мен тiкелей байланасты болып, не болмаса тёуелсiз болып кездеседi.

Ашу /вскрытие/ ёдiстерiнi» айырмашылыєтары: a) Жер бетiнен басталатын бас ашушы ѕ»гi /выработканы»/ типiне байланыстыт

– тiке оєпан /ствол/, єЅлама оєпан, штольня жёне турлi комбинациялары. b) Іазыл№ан кендi єыр№а кјтеретiн горизонт санымен: дара горизонтты, кјп горизонтты тѕрi болады. Жер бетiмен тiкелей єатнасы бар басты ашушы ѕ»гiлермен єататар жер астында шахты алабынын бјлiмшелерiне жол ашатын ѕ»гiлердi» бiр неше тѕрi болады: квершлаг, гезенк, соєыр оєпан, скат т. б.

Осы кјрсетiлген ѕ»гiлер јзiнi» атєаратын єызметiне байланысты ашушы системаны» єосалєы классификациялыє белгiсiне кiредi. Мысалы: дара горизонтты ашу ёдiсi тiк оєпан мен кѕрделi квершлаг, ал кјп горизонтты – тiк оєпанмен жёне ёр горизонтта№ы не болмаса этаж квершлактары арєылы єосымды.

4 Шахта алабын ашушы системаны» варианттарын аныєтап шешетiн факторлар.

Ашушы системаны тандайтын факторларды» iшiнен /геологиялыє жёне техникалыє/ екi тобына: тоєтау№а болады.

Геология факторларыны» iшiндегi негiзгiсi деп : пласталары» саны, пласталардыє єулама бурышы, буйiр жыныстарынын касиетi, єабаттардын аралыє мјлшерi,ѕгiндiнiн єалыєды№ы ягный, тиiмсiз жыныс єабаты, єорыс /плывун/ т.б. єалын (жамылыш) iшiндегi сулы жыныстар, кен орнынын бузылысы, ѕ»гiнi» терендiгi, комiр єабатан газдылы№ы, жер бетiнiн адыр – будырлы бедерi.

Техникалыє фактолырды» негiзгi тѕрi: шахтаны» жылдыє јнiмi, јмiр мерзiмi
/срок службы/, шахта алабыны» мјлшерi, кен єазыпендiру техникасыны» даму ерiсi. Кейде мазму шамалды факторларменде санасу№а тура келедi, мысалы: шахтадан щы№арылып жатєан кјмiрдi» кесек тѕрi менде. Атал№ан факторлар басты ашушы ѕ»гiнi» тѕрiн тандауда, горизонт санын, оєпан тј»iрегiндегi камераларды» тѕрiн, орны, ашушы ѕ»гiлердi јткiзу, жанасты кјмiр єабаттарын єазу тјртiбiн, курделi /капитальный/ ѕ»гiлердi» кјлдене» єимас мјлшерi жёне оларды тiреу турлерiн т. б. шешiп бередi.

Мысалы алайє: ете терендегi кен орнын єЅлама оєпан тiк мен ашєанЅтымдiгi. Таулы жерде кен орнын штольняман ашєан дЅрын. ІЅлама жёне тiк жарал№ан кјмiр тарын єабаты тек єана кјп горизонты ёдiспен ашєан утымды. Газды кјмiр єабаттарын ашатын кѕрделi ѕ»гiлер /выработки/ мол ауа јткiзетiндей кјлдене» кесiјлмер єаупсыздыє ережесiке тён јте кен болу№а тиiстi.

Ашушы /вскрытие/ жобасын жаса№анда геология, техникалає факторларын комплекстi тѕрде бiрден єаралады.

5 Ашушы системасын танда№анда№ы жёне басты ашушы ѕ»гiлердi» орнын белгiлегендегi єойылатын экономика тiлектерi.

Экономикалыє утымды болу ѕшiн ашушы системасын жотала№анда мынадай техникалыє жёне уымдастыру жолдарын ескерген жјн: ашушы ѕ»гiнi» єуыс келемiнi» минимум болуы; шахта єЅрлысонда ал№ашкы кѕрделi /капитальный/ шы№ыны» минимумы №атѕсiру. єурылыс мерзiмiнi» єысєалылы№ы; бѕкiл жер астында№ы ѕ»гiлерде /горные выработки/ транспорт бiр типтi болып не болмаса осы№ан максимум жаєындылы№ы; сатысыз транспорт е» болма№анда, минимум сатылы транспорт; шахты шыруашылы№ыны» мезгiлiмен жа»арып; ёр-бiр эксплуатацияда№ы горизонтты» кјмiр єор мол болып шахты оєпанын сирек терендетуiн єамтамасыз ететiн болуы керек.

Шахтаны утымды жёне сенiмдi ауа ауыстыруы єаштамасын етѕ.

Ашушы системасын танда№ан кезде кјрсетiлген бар тiлектi бiрден єамтамасыз етѕге мѕмкiншiлiк бола бермейдi. Тлектердi» бiразi бiрјбiрiне єайшы бол№андыєтан, тек єана салыстырып отыр№ан система тандалады.

Ашушы системаны жобала№ан кезде, ашушы /кѕрделi/ ѕ»гiлердi» єызмет мерзiмi кјбiне шахтыларды» мерзiмiмен тендестiрiлiп /40-60 жыл/ алынады.
Осы мерзiмi шiндi ашушы выработкаларды» тiреѕiн жа»артып тѕру єымбатєа тѕседi. Ремонт шы№ынын азайту ѕшiн выработкаларды єатты жыныстарды» арасымен јтѕ керек. Эксплуатация шы№ыныда кѕрделi /капитальды/ ѕ»гiлердi» орын тепкен жынысаны байланысты.

Жыныс ѕ»гiлерiн саєтау, жыныс, кјмiрдi тасып сыртєа кјтерѕ сыртєа а№ызу, вентиляция шы№ындары минимальды болу№а тиiс.

Оєпанды /ствол/ єорысты не болмаса жарыєшає жынысты» арасына салу№а болмайды.

7. суретте Шахта оєпандарына» жай№асу схемалары керсе – тiлген: орталыєты. Екiјѕш оєпан ша№ырланып шахта алабыны» орталы№ынан орын тебен /1.7 б суретi/.

Центрально-отнесенная

Басты оєпан / ствол/ шахта алабынын орталы№ында жай№асып, ал екiншiсi шахта алабынын жо№ар№ы бетiнде орналасады / 1.7 б суретi/.

Ал ( фланговая єанатты) Басты оєпан шахта алабасынын ортасында жай№асса, косалєы екi оєпан шахта алабасынын екiєанатанда орналасанды.
Керсетiлген екi оєпан шахта алабасыны» ортасында жай№асса, ал єосалєы екi оєпан шахта алабасыны» екi єанатанда /флангаларынды/ орналасады. Керсетiлге екi оєпан шахта алабасыны» шек арасында /1.7 в серетi/, не болмаса теменгi шек арасвiнда орнасаласу мѕмкiн /1.7 г суретi/.

Туйдектел кєосаєтал№ан комбинированный/ Екi басты оєпан /ствол/ шахта алабасыны» орталы№ында бiрiншi вариантєа уєсас жайдасан, ал ѕшiншi оєпан шахта алабасыны» жо№ар№ы шек арасынан екiншi вариантєа уєсас орыналады /1.7 д суретi/.

6 Іазбалау алдында№а шахта кјмiр єорын єазыпалу ѕшiн шахта алабын бјлiп єиып – пiшѕ.

Шахта алабасыны» формасы кенiшiнi» орын геология жа№дайына байланысты ёр тѕрлi балады. Шахта алабы бiр №Ѕтас жазыє болып геологиялыє жары№ы болмаса тiк бурышты болып кен єазу iciнe ы»№айлы болады / 1.8. сурет /.
Жазба єабатты шахта алабы планда горизонталь жазыєты№ында, ал тiк єабаттар вертикаль жазыєты№ында керсетiледi. Кейбiр шахта алабыны» егжей јтегжейi кайiр єабатыны» жазыєты№ында керсетiле бередi.

°р-бiр шахта алабыны» шекарасы болады/ Шахта алабыны» жо№ар№ы жаєта№ы шеєарасы» /1.8 сурет/ аб жолады шекара вг темегi шекара, ал АВ мен БГ арасында№ы жаилым шекарасы /граница по простираний/ аталады. Кей бiр кен iшiнде кездесетiн iрi геология жараєтар шахта алабарыны» таби№и шеєарасы бола єалады. °рине мундай жа№дай да шахта алабасыны» формасы тiк бураштан јзiше болады.

Кен iшiнде iрi геологиялыє жарыєтар кездеспесе шахта алабасны» шекара мјлшерi шахтаны» ендiрiстiк онiмiке ылаиєтап алады. Шахтаны» јнiмi деп
/мощность шахты/ уаєыт мјлшерiмен/ тёулiк, жыл iшiнде /єыр№а кјтiрiлетiн пайдалы єазбаны» санын атайды.

Не №Ѕрлым шахтаны» енiмдiгi кјп болсаак, сол №Ѕрлыє шахта алабасыны» мјлшерi, пайдалы єазбаны» јндiрiстiк єоры.

(пром соншалыє кјп болады. Атал№ан параметрларды» шахтаны» єызмет мерзiмi мен Т єатнасын келесi формулудан керемiз:

[pic]

Шахта јнiмдiлiгi не №Ѕрлым жо№ары болса, соншашалыє техникоэкономикалыє керсеткiшi жаєсы болады. Осы кѕнгi кјмiр шахтыларыны» јнiмдiлiгiн кебiнесе жылына, 1.8 деп 3?6 млн. т. дейн жабаланып алынып жЅр.
Мундай шахтыларды» єызмет јмiрi 50-60 жылдан кем болмайды. Атал№ан жа№дай№а сёйкес шахта алабасыны» мелшерi: жазыє кјмiр єабаттарында жайылым ба№ытымен
3 тен 10 км дейн, жёне єЅлама бетiмен 1,5 нан 3 км дейн; тiк єабаттарды жайлым ба№ытымен – 2,5 нан 7 км дейн, ал єЅлама бетiмен 0,8 ден 1,5 км дейн.

Кен жумысын уымдастыру№а ы»№айлып шахта алабасын єанаттар№а, бремсберг, уклон алабына, этаждар№а, панельге, та№ы басєа єазып алу№а ыєшам алабасына белiнедi /1.9 сурет/.

Шахта опанын шахта алабыны» орталы№ыны еткiзiп шахта алабын екi єанатєа белiп тастайды. Егер єанат мјлшерi бiрдей болса те» єанатты алабы, ал те» болмаса – єанатты аталады. Жер бетiнi» рельеф»не байланысты, не болмаса шахта алабасы су бассейнiнен теменде єалып шахта оєпаны алабыны» орта кезiнен жай№асу№а орын боямай єалса, сынар єанатты алаба пайда болады.

Іос єанатты шахтыларда тазарту жумысы шахтыны» екi єанатында бiрдей жѕргiзiлiп шахтыны» јнiмдiгiн кебейтедi.

Шахта алабасын ерлеу алабы /поле по восстанию/ ягный бремсберг алабы
/окпанын тј»iкегiндегi камералар орныластын нeriзri горизонттан жогары/, жёне єЅлама алабы /уклонное поле /нeriзri горизонттан темен/.

Шахта алабасын єазын алу№ы» №айлып кен ѕнгiлерi арєалы этаж, панель, горизонтка беледi.

Шахта алабасын этаж эдiсiмен дайындаганда /1,9 а суретi/, этаж штректерiмен узыннан созыл№ан участкеге /этаж№а/ беледi; жо№ар№ы шек арасы вентиляция штрегi, ал теменгiсi– транспорт (танушы) штрегi, ал екi жає єанаты шахта алабасынын шек арасына тiреледi. Шахта алабасынын барлыє этаждарынын жумысы јрлеу бетiнде№i кѕрделi бремсберг, ал ылдый єЅлама бетiндегi – курделi уклон єызметiметiмен єамтамасыз етiледi. Этажды» штрек арасыны» єЅлама биiктiгi 200 – 450 м арасында. °детте осындай параметрде тазалау забой фронты шахты№а жуктелген ендiрiс енiиiн єамтамасызету єамтамасыз етiледi. Этаждыє биiктiгiн їэ мына формуламен шамалу№а болады:

[pic]
МЅнда L - тазалау жумысынын жылдыє мерзiмде жылжу мјлшерi,м;

( - пайдалы єазбаны» ты№ызды№ы, т/м3; m-кабатты» орташа есеппен ал№анда№ы єалынды№ы; с - этажда№ы кјмiрдi толыє ойып алу коэффициентi;

2 -єос каннатты шахты» жумыс фронтыны» саны;

(m кјбейтiндiсi єатбаны» /пластын/ јнiмдiлi№iн т/м2 јлшемi мен сипаттайды. Егерде єазыла№ынып жатєан жал№ыз єабат /пласт/ орнында кјп єабатты кен болса этажды» енкей (єЅлама) биiктi№i мына формуламен анєталады:

[pic]

МЅнда (р- бiр мезгiлде тугелде єазылатын єабатты єосынды єалы»ды№ы не болмаса оны» бiр бјлегiнi» єосынды јнiмi я№ный (р(р1+р2+…+рn.

Этажды» е»кей бетiнi» тiк жадыєтыєта№ы проекциясын этажды» тiк биiктiгi деп аталады. Этажды» тiк биiктiгiн їэ мына формуламен табылады:

[pic]

МЅнда (-пласты» тѕсу бурышы, град;

Этаж єанатын участкiлi деп атайтын аралыє бремсберг не болмаса скатпен арєылы кiшi бјлiмгi бјлiнедi. Бремсберг не скатты» ѕлесiне тиiген этажды» бјлiгiн єазып алынатын алаба атанады /выемочное поле/. Кен ѕ»гiлерiнi» орыналасуына байланысты сы»ар не єос, єанатты алаба болуы мѕмкiн. Іуламалы бетiмен єазып алынатын алаба кјбiнесе екiге бјлiнедi /подэтаж№а/. °р-бiр подэтажда бiр №ана лава жай№астырылады. Подэтажды» шек арасы аралыє
/подэтажный/ штректен јтедi.

Панель ёдiсiмен дайында№анда шахта алабасы (1.9,i сур) ылдый№ы беттеп єає бјлiнiп /мјлшер шамасы 800-1200м дейiн/, ал узындыє мјлшерi 1500-2000м жетедi. Шахтыны» негiзгi тасу штрегiнен панельдi» ёлбетте орта кедiнен јрге єаєарай панель бремсбергi ѕ»гiленiн, кейiннен сол штректен ылдый№а беттеп пенель уклоны ѕ»гiленедi.

Панель ылдый№ы єарай /конвейер, вентиляция/ штректерi арєылы ярусєа бјлiндi. Екi штректi» арасында бiр лава орналасады. Панель ёдiсiнi» этаж ёдiсiнiмен салыстыр№анда№ы артыє шылы№ы єазап алу iсiн шо№ырландырып, єарєындату№а жой ашады. Концентрация /шо№ырландыр/ iсi кјмiрдi» јзiндiк єунын тјмендетедi. Панель ёдiсiнде ярустарда кјмiр єорын шегiнѕ ёдiсiмен кјмiрдi забойлардан негiзгi тасу штректерiне прогрессивтi конвейер транспортымен жеткiзѕге мѕмкiндiє ту№ызады.

Панель ёдiсiнi» кемiстiгiне мыналарды жатєызу№а болады - этаж ёдiсiндегiдей емес е»кей ѕ»гiлердi» сана ана №урлым кјп болады, жер астында№ы штрек бойымен тасылатын транспорт жумысы 20-30% ул№аяды.

Панель ёдiсiн жазыє не кјлбеу жазыл№ан 16-18( дейн кјмiр єабаттар єорын єарєјнды єазып алу ѕшiн єолданады/ Погоризонтты /1.9 в сур./ дайынды№ында ор жа№ында№ы боласын тјменгi єЅлаша алабалары шахтаны» нeгiзгi горизонтынасаналады. °p-бip бремсберг не алабы шeгiну ёдiciмeн єазылып алынатын столб аталатын алаба№а єадыпаланады.

Пласты»ы» єулама бурышы 12( дейн, пласт јте газдi /1т єазып

алынатын кемiрден 15м( жо№ары/, сый№ызушы жынысты» јте сулы болып, кѕрделi гипсометрия жёне геология бузылымыны» єулама буры кемiр єабатыныє єулаума бЅрышына жаєын болып, єазба столбы атал№ан алаба геология бyзылысаpaсына сыябын болса єолдану№а дурыс деп табылады.

Горизонтты бјлек столбтар№а (јрге болсан, томенгi бетке болсын) бјлу ёдiсi кен орын ал№ан себебтерi механизмдi комплекстердi» кобеюiпе, лава жабдыєтарыны» монтаж жёне демонтаж жумысы азайту, шахтыны» терендеуi мен кемiрден шы№тын газды» кобеюiнен байланысты.

Блок дайындсы /1.9 г сурет/ жер астында№ы узыттын мјлшерi 8-12км шаха алабы 2-4 бјлшекке /блок/ белiнедi.

Погоризонтты ёдiстiн кен орын ал№ан себебтерi мынау: механизмдi комплекстердiн кјбеюi, лава жабдыєтарыны» монтаж жёне демонтаж жЅмысыны» азаюы, осы№ан єoca, шахтыны» терендеуi мен кјмipден шы№атын газды» кјбеюi.

Шахта алтасын блок дайында№анда /1.9,г сурет/ жер астында№ы Ѕзындыє мјлшерi 8-12км шахта албасы 2-4 бјлекке /блок/ бјлiнедi. °р-бiр блок iшiнде тазарту жёне дайындаушы ѕ»гi ѕ»гiлейтi» забойларды» ауасын ауыстыратан вентиляция тармаєтары јз алдында дербес болуы єажет: бiрiншi жел кiрiтiн, екiншiсiден шы№атын. °р блоктарды» бёрiнде бiрден јтедi єадып алын№ан пайдалы єазба блоктарда» бас транспорт штрегiмен СКИП оєпанына жеткiзiлiп жатады. Жер астында№ы шахта алабасын блокєа мынадай жа№дайда бјлген дѕрыс: шахта алабасыны» Ѕзынды№ы ѕкм асса, жiреса јте газда кјiрдi кјп єабатты кјрсеткiшке не болып тЅр№ан шахтады» (8 деп 10мы» т/тдукiп нен жо№ары).

7 Жер астында№ы шахта алабасыны» белiмдерi єызып пайдалану тёртiбi.

Метан бойынша III жёне жо№ар№ы категориялы шахталарда, этаждарды жёне панель iшiндегi ярусты жо№ардан бастап темен єарай iреттеп пайдаланады
/нисходящие/. Суы кјп, газы аз шахталарда ѕкметтi» кен ендiрiсiнде хаупсiздiк баєылау мекемесiнi» (госгортехадзор) шешiмi бойынша тјменнен жо№ары алатын тёртiпкеде Ѕлыєсат берiледi /ерлеу/. Этажда№ы кемiр єорын тiкелей не керi єайту ёдiсiмен алу№а болады. Бiрiншiсiнде тазалау жЅмысы ортадан басталып шахтыны» шек арасына карай бетвалса /10,а сур/ eкiншiciнде- кepiciншe/10, б сур/.

Керiсiншi ёдiстiє тiкелей ёдiске єараганда, Ѕтымды жагына мыналарды жаткызамы».

1. Этаж жене ярус штректерiнi» тiреулерiн саєтап тЅру шы№ыны аразан№а тѕснек.

2. Этаж не ярус транспорт штрегiмен берiлiп тур№ан таза ауаны№ кен алын№ан орын№а сi»iп кету мѕмкiншiлiгiн азайту мумкiншiлiгiн тарылтады. Шегiну ёдiсiмен кјмыр єазып кележатєан кѕннi» езiнде јрт шы№а єалса ерт орны /1.10сур/ бегет /1/ ардылы белiнiп бегеудi» алдынан кеiн тiлiп-јтетiн ѕ»и неге; жана лаваны баста№а жолашылады.

3. Шегiну ёдiсiн єолданылатын этаж не ярусты» ёзiрлiгiн алдын ала єамты№ан кезде тазарту жѕмысымен жер астында№ы єазындыларды дайындау жумысыны» орындаунда бiр – бiрiне кедергi тѕ№ызбай транспорт, механизм, єондур№ыларды» пайдалануы жаєсарады.

4. .Алдын ала ѕ»№ленген штректер кен єабатын толыє зерттеуге мѕмкiншiлiк тѕ№ызады.

Кен орнын тiк бетiлен єазу ёдiсiнiн тиымды жа№ына мыналар жатады:

Тазалау забойларды дайындау мерзiмi єысєа жене алдынала јтетiн штрек шы№ындары аз болып. Бул штректердiн он бойлы ар№ан сайын , ауа ауыстыру iсi єыйындай тѕседi.

Шахта алабасын панель ёдiсiмен дайындайтын болса ярус алабасын шегiку ёдiсiмен эр – дайым єаз№ан дурыс шахта алабасы этаж№а бјлiнсе шегiну ёдiсi тек єана шахта єанатынын мјлшерi 2км аспайтын болса єолданылуы мулекiн . Бремсберг алабасында№ы панельдар шахта ны» ортасынан бастап шетке єарай алынады. Панельдердiн осы тёртiббен дайындау ёдiсi ал№ашкы панельдерi дайында№анда бас штрек ѕє№iлеу жѕмыс кјлкмiн азайтѕ№а мѕлекiншiлiк бередi.

Шахта алабасыны» панельдерi шахтыны» шеткi шек арасынан орталыєєа єарай шегiнiп алын№ан жен, ейткенi мѕндайда басты штрек бiртiндеп ешiрiле бередi. Шахта алабасын дайындау /подготовка/ ёдiсiне, дайындал№ан алаба белiмдерiнi» iске єосу тёртiбi жёне шахта алабасыны» iшiндегi оєпандарды» орналасуына байла ауа ауыстыру схемалары ёр тѕрi кездеседi.

/1.11 сур/ этаж ёдiсiмен дайында№ын шахта абрабасында оєпандарды» орналасуына байланысты кездесетi» ауа алмастыру вентиляция схемалары кјрсетiлген. Оєпандарды» ортаяыєта жай№асєан жа№дайда таза ауа 1 оєпанан жер бетiнен кiрiп оєпан тј»iрегiндегi камералардан шыгып, нЅзделi бремсберг арєылы тасушы штрекке жете екiге бјлiнiп тазарту лавалар№а барады.
Пайдала№ан ауа ыластанын вентиляция штрегiне шыгын, содын кейiн адамдар жѕретiн ходокпен вентиляция оєпанына /2/ жетiп ёрi єарай атмосфера№а шы№ады. Шахтыны» ылдыйда№ы кен алабасындада ауа осылайша ауыстырылып турады. /1.11, а сур/ кјрсетiлген шахталы» јр бетiндегi алабасында пайдалан№ан ауа жо№арыдан ходок бойымен темен жылжыйды. Бѕл схема№а ыл№ый жол берiле бермейдi. Хаупсiздiк ережесi бойынша газды шахталарда пайдалан№ан ауа кјмiр єабатыны» єЅлама бѕрышы 10є дан жо№ары болса тек ерге єарай беттеп жiберуге рѕєсат берiледi.

Оєпандарды» орталыєтан-iрiктелген схемамен орналасєан жа№дайда /1.11,б сур/ /центрально-отнесенный/ ыластан№ан ауаны ёр єашанда јрге карай а№ыдып жатады. Бѕл схеманы» бiраз кемiстiгi долуына байланысты шахталарда селдiр кездесiп тЅрады. ґте газды шахталарда жёне кјмiр єабатылы» єЅлама бѕрыны
10є жо№ары болек шахта алабасын ашу ѕшiн негiзiнде єЅрастырыл№ан
/комбинированный/ оєпан орналастыру схемалары єолданылады.

Орталыє ке болмаса орталыє-iрiктелген схемаларда ентиляция а№ыс жолы лава этажды» шек арасына жеткенде барыншы Ѕзарады. Шахта оєпандары диагональдi орналасєан схемасында вентиляция а№ыс жолы єыскалау болып лаваны» этаж iшiндегi орын алысына байланысты мынадай кемшiшiлiктерi бар: аралыєтыєтарыны» алысты№ына байланысты екi жаєты сбойкаменєысу жёне флангада№ы опандарды єосалєы жЅмысєа пайдалану єиын№а тѕседi. Оєпандарды» шахта алабасыны» долан. Тарына жайгыстыру шахта алабасын єЅлама оєпандармен ашєанда кездеседi. Этаждарды» єорын шегiнiп алу ёдiстерiмен єабат шахты оєпандарын ендi скважиналармен бЅр№ылап фланг схемасымен жай№астыру, ёсiресе ете газды шахталарда жёне шахта алабысн блоктi схемасымен дайындауда кен орын алады.

1.8. Кен орлына жол ашу жѕелерi /система вскрытия/.

1.8.1. Жал№ыз дара пластаны ашу.

1.12 Сѕретте жал№ыз дара жазыла жатєан пластаны тiк оєпанмен ашып оны» єазып алу тёртiбi керсетiлген. Кјрсетiлген жѕйеде алдымен тiк оєпан, солдан кейiн оєпан тенiрегiндегi камералар, капитальдi бресберг ходогiмен алабасыны» ерiне єарай етедi. Шахтаны» ердегi алабасын єазып тауыса баста№ында шахтаны» ылдый беттегi алабасыны» єорын єазу ѕшiн курделi уклон дайындалып єойылады. Аты атал№ан ѕ»гiлер /бремсберг, уклон/ кен орнына жол ашушы, я№ный, кѕрделi ѕ»гiлерге жатады.

/1.12 сѕретте/ кен бетi ашыл№аннан кейiн этажда№ы кјмiр єазылу тiкелей
/прямой ход/ /1-шi этаждын сол єанаты/ не болмаса шегiну жѕрiсiмен /о» жає єанат/ мѕмкiндiгi кјрсетiлген. Шахтаны» бремсберг беттегi алабадан єазып алын№ан кјмiр забойды» ен боиымен транспорт штрегiне жеткiзiлiп бремсбергпен оєпан те»iрегiндегi камералар арєылы тiк оєпан мен єыр бетiне шы№арылады. Таза ауа оєпандарды» бiрiмен бремсберг бойымен транспорт штрегiмен тазарту забойына жеткiзiледi, ал пайдалан№ан ауа вентиляция штрегiмен, ходок арєылы шурф пен жер бетiне шы№арылады. Ылдай алабында єазыл№ан кен забойды» јн бойымен транспорт штрегi арєылы, уклон мен ёрi барып оєпан тј»iрегiндегi камералар, оєпан арєылы жер бетiне шы№ырылады.
Таза ауаны» жолы: оєпан, одан кейiн уклон транспорт штрегiнен кейiн забой, вентиляция штрегi мен ходок арєылы келесi оєпан арєылы єыр№а шы№арылады.

Панель дайынды№ында оєпан тенiрiндегi камераладан бiреѕдi» орнына єос басты штректар ѕ»гiленен. Бѕл штректер ашуышы ѕ»гiлер олардан дайындыє – панель iшiндегi бремсбергтер басталып ѕ»гiленедi. Жазыє кјмiр єабатан сол кјмiрдi» арасымен ѕ»гiленген єЅлама оєпан арєылы ашу№а болады /1.13 сурет/.
Оєпан жер бетiнен темен єарай єазылып ѕ»гiленедi. ¶»гi 1 этажды» белгiсiне темендегесiн оєпан те»iрiндегi камералар ѕ»гiленедi. Осындай жѕмыс орындалуы этажда јзге дайындыє єазындылар јтуге жол ашады. Забойдан жѕмыс орындалуы этажда јзге дайындыє єазындылар јтуге жол ашады. Забойдан шы№ып жатєан кен транспорт штрек, оєпан те»iрегiндегi камерадан єЅлама оєпанемен єыр№а шы№арылады. Таза ауа єЅлама оєпанны» бiрiмен оєпан тј»iрегiндегi камерада шахтаны» екi єанатына бјлiнiп транспорт штректерiмен тазарту забойларынан етiп ёрi єарай вентиляция штрегiмен келесi оєпан арєылы єыр№а шы№ырылады. 1-этажды» кен єорын єазып алып жатєанда єЅлама оєпандар тере»детiлт келесi 2-этажды» транспорт штрегiн ѕ»гiлеуге жол ашылады.
Шахтыны» кен алабасын єЅлама оєпанмен ашу ёдiсi ал№ашєы кѕрделi шы№ыны тiк оєпанмен ашєаннан арзан№а тѕседi. Осы керсетiлген жетiстiкпен єатар атал№ан ёдiстi» кемiстiктерiнде ата№ан жен. Оєпанны» ѕзын малиерi оны кѕтiп, жјндеу шы№ындарын кјбейтедi, тартып туратын болат арєан бЅрын тозады оєпан iшiнде темiр жол транспорты болса. ІЅлама оєпан жер астынан шыєєан кендi забойдан бастап єыр№а дейiн тѕгел конвейермен жеткiзуге жол ашады. Бѕл кјрсетiлiп отыр№ан жер астын ашу схемасы жазыє жер бетiне кјлбеу жаєын жатєан кјмiр єабатын ашєанда жиi кездеседi. ІЅлама, не тiк кјмiр єабаттары негiзiнде тiк оєпан этаж квершлат тарымен ашылып горизонт кен єоры тауысыла баста№анда оєпан терендетiлiп жа»адан оєпан тј»iрегiндегi камералар, квершлагтар ѕ»гiленiп жал№астырылады. /1.14,а сур/.

Егерде кјмiр єабаты єалы» болса оєпан кјмiр єабатында жатєан бѕiрiнен орналасады /1.14, а сур/. Транспорт мен ауа алмасу схемаларын жолы /1.14,б сур/ сѕретiнен кјмiрiндi.

1.8.2. Іабатты кјмiрдi ашу жолдары.

Бѕрыш єЅламасы 10-25є дейiн кјмiр єабаттырыны» арасы ёжептёуiр єашыє болса кјмiр єабаттырын оєпан мен кѕрделi квершланг арєылы ашу№а болады
/1.15сур/. Этажды дайындыє бола єал№ан кѕндi 1 жёне 2 тiк опандар этажды» транспорт штрегiнi» белгiлiне дейiн терендейiн. Бѕл горизонтта оєпан тенiрегiндегi камералармен, ал о№ан транспорт квершлаг жал№асады транспорт квершлагымен єатар шахта алабасыны» ер жа№ынан вентиляция квершла№ы ѕ»гiлендi. Атал№ан квершлагтар шахта алабасыны» ёрбiр бремсберг кјмiр єабаттырында арєалы ер жёне уклон арєалы ылды алабаларына бјлiнедi.
Бремсберг алабасында ауа ауыстыру ѕшiн ер жає шек арасында квершлаг-» ѕ»гiлендi /1.15,а сур/. Шахта алабасын панель ёдiсiмен даиында№анда тiк оєпандар бас штректердi» де»гейiне дейiн терендетiлiп сол горизонтта оєпан тј»iрегiнлегi камералар єазылып транспорт жёне вентиляция квершла№тары ѕ»гiлiнедi. Осы кјрсетiлген квершлагтардан ёр-бiр пласталарда басты штректер єазылып олардан панель бремсбергтерi та№ы басєа панель iшiндегi дайындыє жѕмыстар басталады. Аралыєтары жаєын кјмiр єабаттыры.

Бѕиiрд жыныстарыны» тЅраєтыл№ы осал /єѕлама бѕрыштары кјрсетiлген шамада болса аралыєтары жаєын кјмiр єабаттары тiк оєпан дар оєпан тјре»iрегiндегi камералар де»гейiне 1"теренделедi. Шахта алабасын этаж ёдiсiмен дайында№анды кѕрделi бремсберг 2"пен кѕрделi уклон 3"ходкаларымен берiк жыныс арасында жарал№ан кјмiр єабатыны» бойынмен.

¶»гiленедi ал те» жа№адайда єор№аушы кен дi»гегiндегi кјмiр шы№ынын азайту ѕшiн, ѕн, гiлердi тјменгi кјмiр єабатымен ѕ»гiлейдi. Бремесберг пен уклон дарды кјмiрмен жанасты у»гiлеген дѕрыс. Тарнспорт штрегiнi» бойлайтын белгiынен бетi ашылма№ан пластар№ан пласталар№а 4"пен 5"этаж квершлагтары ѕ»гiленедi. Осы ёдiсте кѕрделi бремсберг пен уклон 3'екi кјмiр єабаттында орындалатын жЅмыстарды бiрден єамтамасыз етедi. Шахта алабасы панель ёдiсiмен дайындалса№ында кјрсетiлген дайындыє тёсiлдерi ёрбiр панельде єолдынылады, жёне квершлагтар ёр-бiр яруста штректерiн тѕiстiрiп отырады.
Атал№ан квершлагтарды ярус квершлагтары деп атагады. Кјрсетiлген ашу тёртiбi жазыє кјмiр єабаттырында єолданса е»кей єазбаларды» жалпы ѕзынды№ы єысєар№анымен этаж /ярус/ сайын квершлаг јткiзуiн талап етедi. Кјрсетiлген ашушы тёрiбiдара горизонтты тѕрiне жатады. Кјп горизонтты ашушы тёртiбi ѕлгiсiдегi єабатты тiк пласталарды этажды квершлагтармен ашып ёр-бiр этажда оєпан тј»iрегiндегi камераларды єЅр№анды атау№а болады. /1.16сур/ єабатты тiк пласталарды тiк оєпандармен этажды квершлагтармен ашєанын кјрсетiп тЅр.
1-шi этажды єостiк оєпанмен жёне этажды єос квершлагпен 1-транспорт, 2- вениляция квершлагтары 1-шi арєылы ашєан этажды» кен єорын єазып жатєанда оєпандар 2-шi этажды» транспорт горизонтына дейiн терендетiледi. Шахтаны» ѕстiнгi шек арасында тазу тѕнбаны» єалынды№ы жЅєа болса 1-шi этажда№ы вентиляция ластын№ан ауаны шахтыдан шы№ару ѕшiн квершлаг орынына вентиляция шурфын ѕ»гiлейдi.

Этажды квершлаг ёдiсiмен єабаттас кјмiр пласталардын ашу е» басты тиiмдi жерi єазып тиелген кен бiраз белеске дейiн жазыє ѕ»гiлермен тасу№а болады. Осы№ан єоса жа»а горизонт ашылып жатєан мезгiлiнде ає техниканы» прогрессивтi тѕрiмен жабдыєталуына мѕмкiндiк ада алады. Пласталарды» єоры бiрден емса ёр мезгiлде таусылуына байланысты шахта єос, кейдi оданда кјп горизонтын бiрден пайдалну№а мёжбѕр болады. Пласталарды» єЅлама бѕрышы 10є кем болса квершлагтар јте ѕзын байланысты єаз№ан кендi тасу, кеншiлердi» єатнасу ѕшiн пласталар гезенк арєилы єосылады /кѕрделi не болмаса этажды тѕрiмен/. /1.17,а сур/ шахта алабасын 1 мен 2 деп атал№ан тiк опандар тјмергi кјмiр єабаттына єондырылып жо№ар№ы кјмiр єабаттыры кѕрдiлi гезенгепен ашылып тЅр№аны кјрсетiлген. Оєпандарды» тјменгi кјмiр єабаттын єыйып јткен жерiнде не оладан темендеу белгiден оєпан тј»iрiндегi камералар
3 єЅрылады. Жо№ар№ы кјмiр єабаттымен тјменгi оєпан тј»iрегiнделi камераларды» тѕсынан тiк гезенк 4 пен єосылады. Екi кјмiр єабаттыны» екеуiндеде гезенк ма»айында вагонетка алмасттру процессi орындау ѕшiн тиiстi жол салынады. Осыдан кейiн ёр кјмiр єабаттыны» он бойында шахта алабасын этажды ёдiсiмен дайында№анда тиiстi кѕрделi бресберг 6 мен 7 ходоктерi ѕ»гiленедi. Тјменгi пласталан єазып алын№ан кјмiр жо№аргы пластаны» бас транспорт штрегiмен кѕрделi гезенк 4 жеткiзiлiп тјменгi пласта№ы оєпан тј»iрегiндегi камералар№а жеткiзiледi.

Кјршi кјмiр єабаттырын кѕрделi гезенк пен ашу тёсiлi ашушы ѕ»гiлердi»
Ѕзынды№ын ѕнемдейдi. Кјмiр єабаттырын осылайша ашу тёртiбi жер астында№ы транспорт жЅмысымен ауа ауыстыру iсiн єиындату№а соєтырады. /1.17,а сур/ бремсберг алабасындагы ауа ауыстру схемасы кјрсетiлген. Пайдала№ан ауа жер бертiне шурф 8 арєылы ауыстырылып тЅрады. Кѕрделi гезенк пен єатты жыныс iшiне бiткен арасы тiгiнер 20м асатын жазыє кјмiр єабаттырын ашады, ете жазыє, жаєын бiткен кјмiр єабаттырын тiк оєпан жёне этажды гезенк тёртiбiмен ашады. /1.17, б сур/ шахта алабасына» этаж ёдiсiмен дайындал№ан ашушы тёртiбi кјрсетiлген. Тiк оєпандар тјменгi пластєа дейiн жѕргiзiлiп оєпан тј»iрiндегi 1 камераларды ѕ»гiлейдi. Оєпан те»iрiгiндегi камералардан тјменгi єабат кјмiр бойымен штрек 2' етiп одан јрге єарай кѕрделi бремсберг
3; ал ылдый№а єарай кѕрделi уклон 4' ходоктерiмен ѕ»гiленiп, солардан тјменгi пласты» этаж штректерi ѕ»гiлене бастайды. Кјрсетiлген штректерден жо№ар№ы кјмiр єабаттына этаж гезенктерi єазылады / кјмiр тѕсiретiн 5' жёне ветиляция 6'/. Кѕрделi бремсберг 3' пен кѕрделi уклон 4' екi кјмiр єабаттыны» жѕмысын єамтамасыз етедi. Бiрiншi этажда№ы шахта вентиляция схемасы, пайдала№ан ауаны» адам жѕретiн ходок арєылы орталыє вентиляция оєпанына жеткiзiлiп тЅр№ан схемасы арєылы кјрсетiлген. Шахтаны» кен алабасын панель ёдiсiмен дайында№анда гезенктер ярус штректерiнi» арасынан јтедi. Сондыєтан ондай гезенктi ярус гезенкi деп атайды.

Этаж гезенкiмен кјмiр єабаттырын єосу ёдiстерiмi» Ѕтымдыл№ы этажды квершлаг ёдiстерiнi» ѕтыдылы№ы мен бiр ы»№ай. БЅл системаны» Ѕтылатын жа№дайына материал, єондыр№ыларды жогаргы кјмiр єабаттырына жеткiзiп беруi мен єатар адам єатнастарыны» єыйындауы жатады. Алшає бiткен єЅлама бѕрышы
8є дейнгi кјмiр єабаттыры тiк оєпан арєылы ёр-бiр пласталарды дербес жѕмыс горизонтын уйстастарып ашєан Ѕтымды болады, /1.17,в сур/. °р пласт јз алдына iске єосылады. °р пласт бойынша јз алдына оєпан тј»iрiндегi камералар 1, кѕрделi бремсберг 2 жёне кѕрделi уклон ходоктарымен дайындалады. Атал№ан ашушы тёртiпбен єос кјмiр єабаттынан артыє ашу№а болмайды, жёне бас оєпанiшiнде екi жѕк кјтеретiк єондыр№ы орнатылу№ады тлiстi.

1.8.3. Тѕйдектi ашушы системасы кен геология жаратылысылары.

Кѕрделi шахта алабасы бiрлестiрiп ашу ѕшiн жо№ар№ы кјрсетiлген ёдiстер єиыстырылып єолданылады. Мѕндай жа№дайда ашушы системанын тѕйдектiлi атйды.

1.18,а суретiнде єЅлама бѕрышы 15-18є дейiн бiткен 3 пластаны тѕйдектiлi системасымен ашу жолы кјрсетiлген. Екi тјменгi пласт жанаса бiткен,ал 3-шiсi єашыє жарал№ан. Жанаса бiткен пласталарды тiк оєпанмен этажды квершлагтармен, ал жо№ар№ы алшан жатєан пласт-кѕрделi квершлагпен.
Ал тым кјнiле бiткен пласталарды бiрлестiрiп ашу ѕшiн жанаса бiткендерiн этажды квершлаг орнына этажды гезенк 2 ал кѕрделi квершлагты» орнына- кѕрделi гезенк 1 пайдала№андЅрыс /1.18, б сур/ /1.18,в сур/ бѕктелiп жатєан
3 пластаны ашу кјрсетiлген.

1.18 сур туйдектi ашушы системалары а-жазыє кјмiр єабаттыры (екшi жаєын, ѕшiншi алшає( этажды жёне кѕрделi квершлагтар; б-ѕш неазыє бiнен кјмiр єабатты (екеѕi жаєын, жёне ѕшiншiсi алшає) этажды жёне кѕрделi геденк; в-єЅлама бЅрыша тЅраєсыз кјмiр єабаттыры.

1.8.4. Штольнямен кен ашу ёдiсi.

Таулы жерде кен орнын штольямен ишєан тиiстiле. Кјмiр єабаттыны» жаратылысына байланысты штольня кеннi» јн бойымен, не болмаса кен тасуда женiлдi тЅгызу ѕшiн жёне шахтыiшiкен шыєєан су штольняны» ауызына а№уына штольняны 0,003-0,006 е»кiш јтедi. Штольня јтетiн жер танда№анда ескерiлетiн факт-орлар: Кен єорыны» е» мол тЅсынан; штольняны» ауызы шы№атын тѕста, тау, єар кјшкiнi, опырылып єЅлайтын мѕмкiшiлiгi болмау№а тиiстi, јзiн суы тасы№анда штольняны су басып єалмау жа№дайы, жер бетiндегi єЅрылыстарды орналастыр№анда жер тегiстеу жЅмыстарыны» аздау болатын жа№ы, штольнямен жербетiндегi транспорт, темiр жол єатынасыны» сенiмдi болуы.
Штольняны» жо№ар№ы жаєтавы кен єоры таусылатын жа№дайда тјменгi кјлбеу бiткен єорын кѕрделi уклондар мен 3,4 ашады. Егерде ылдида№ы єор тiк бiткен кѕнде соєыр оєпан 6,7 мен жёне квершлагп 7 арєылы ашылады. Кјмiр єабаты жер бетiне жаєында№ан тЅсынан ауа ауыстыру ѕшiн штольня 1 не болмаса шурф 2 етедi. Штольнямен кен ашу ёдiстерi жер астында№ы транспорт жЅмысымен, жер астыны» суын жер бетiне шы№ару iсiн ана №Ѕрлым же»iлдетедi. СССР-да штольня ёдiсiмен Кѕзбастагы, Кавказда№ы жёне Іиыр-Шы№ыста№ы кјмiр орындарымен бiраз рудалы кен орындары ашыл№ан.

1.8.5. Руда шы№ытын жер орынларды» ашын, дайындау ёдiстерiнi» ерекшелiгi.

Руда кенiшi металллды /темiс, мыс, єалайы, мырыш т.б./ мен металлсыз
/неметаллические/ /апатит, фосфорит, асбест, каомен т.б./.

1.19 Кенiшiн штольня арєыл ашу схемасы.

Атал№ан кен орындарыны» жаратылысы, тѕсi, формасы ёр тѕрлi болып, кјбiнесе желiс не шолбал кјлемдi болып кездеседi. Шахтаны» кен алабасы
Ѕзынды№ы 1-2км болып этаждарма бјлiнедi. Тiке бiткен кен орнында№ы этаж єоры ѕ»гiлерiмен блоєєа бјлiнедi. Этажды» биiктiгi ёдетте 60-80м болып кейде бѕл параметрi /20-300м/ арасында јзгерiп тЅруы мѕмкiн. Блокты» шетi восстающий /1.20сур/ ѕ»гiсiмен ше»берленедi. Жазыє /горизонталь/ бiткен кен орны штректерiмен панельдерге бјлiнедi. Блок не долмаса панельдi» алабасында кен єазу жЅмысы орындалады. Басты оєпандар ёдетте опырылу зонасына» сырт кеннi» жатыс бѕиiр жа№ынан опыралу зонасынан 50-100м асырып єондырылады. /1.21.сур/ Бѕл ёдiс єор№ау кен дiнгекiнде кен єорыны» єалуын азайту маєсатымен жер бетiндегi тѕрлi єЅрылыс ѕйлердi опырылу зонасынан сырт жерге орналастыру№а мѕмкiншiлiк тЅ№ызады. Кјлем мјлшерi шамалы жазыє не кјлбей бiткен кен орындары ашєанда оєпандарды кен орнына» алшає, опырылу зонасынан тыс жерден ѕ»гiлейдi. Кен орныны» мјлшерi мол болса єос оєпанды орталыєта, мѕмкiншiлiгiнше шахта алабасынан тыс жерге орналастыру тырысады.
ІЅлама оєпандар кен орныны» iшiмен не болмаса кеннi» жатанды бетiндегi жыныс арасынан ѕ»гiленедi /1.22сур/ ІЅлама оєпаннны» келешекте деформацияланбауы ѕшiн оны кен орныны» єЅлау бЅрышы опырылу бурышымен те» болмаса кен iшiнi» єЅлаума бЅрЅрышымен єатар јтедi /1.22,а сур/. Егерде кеннi» єЅлау бЅрышы опырылу бурышынан артыє болса, єЅлама оєпандар опырылу бЅрышымен єатар јтедi /1.22,б сур/. Сон№ы кезде, е»кi жёне тiк бiткен кен iшiн єЅлама бЅрышы 18є дейiн конвейер єондыр№ылы єЅлама оєпандар мен ашып кјтижелi кјрсеткiштерге не болып жатар.

Жер бетiнен 1000м деп тере» бiткен кен iшiне тѕйдектi ёдiстерiмен ашып, ал№ашєы 1000-2000м терендiкке дейiн тiк оєпан ѕ»гiлер, ал одан тере» жатєан кен iшiн соєыр оєпан арєылы ашады. /1.23суррет/. Транспорт штректердi кен орныны» єалынды№ы 1-5м арасында болса сол кеннiп јн бойымен
/1.24, а сурет/, ал кеннi» єалынды№ы 5-50м болса кен бойынан 15-20м тысшы№ап жыныс арасымен ѕ»гiленедi. /полевыми/. /1.24, б сур/. Егерде кеннi» єалынды№ы 50м асса єос штрек бiреуi кен iшiмен, екiншiсi єоршауасы жыныс арасынан /1.24, б, в сур/.

1.8.6. Оєпан тј»iрегiндегi аулалар камералар.

Шахта оєпанын /оєпандарын/ барлыє шахта ѕ»гiлерiмен жал№астырып, єатнас жасатып тЅратын ѕ»гiлер жиынты№ын оєпан ј»iрiндегi аула атайдаь
/около ствольный двор/. Оєпан е»iрiндегi аула арєылы жер бетiне шахтыдан кјтiрiлетiн жѕктi» бёрi јтедi жёне жеткiзелiш тЅрады. Сондыєтандаоєпан тј»iрегiндегi аула маневр операция ларына єалайлы жасалады. Іызмет камералары транспорт, шахтан су кетеру т.б. жЅмыс тындыру№а ы»№айлы болу№а тиiстi. Ашушы ѕ»гiлердi» орнын танда№анда оєпан ј»iрiндегi ауанны» берiк жыныс арасында оналастырудыє дурыс екенiн ескерген жен. Оєпан ј»iрiндегi ауланы» жѕк јткiзу єаблеты шахтаны» кен јндiру мѕмкiншiлiгiмен сёйкес болуы керек. Лаула iшiндегi рельс єЅлама профильдерi жылжу ба№ытымен санасып та№айындалады.

Оєпан лауласыны» пiшiн ѕйлесiмi мындай факторлар№а байланысты: оєпандарды» санымен јзера орналасу, Кетерушi ыдысты» ѕлгiсiне, ашушы система№а ашылатын комiр єабаттарыны» оз ара орналасу тёртiбi, жер бетiндегi темiр жол ооналасу тёрбiне. 1,25 суретте орталыєтан шы№атын єос оєпан ауласы керсетiлген. Лаула iшiндегi камералар ез алдына та№айындал№ан мiндетi бар жёне хаупсiздiк ереженiн тiлегiне сёйкес єЅрылади. Мысалы: насосты, жер астында№ы электр подстанциясын єауырыт су басып єалма ѕшiн ѕш ѕ»гi болуы керек / ходки/. Оны» бiрi су єѕбырыны» ходогi оєпан мен 7м биiктiкте єосылады, ал езге екеѕi са» лаусыз / герметикалыє/ есiктермен жабдыктал№ан алуа№а єосылады. Орталыє жер астында№ы электростанция мен бас су кјтеретiн камераларды» еденiнiн биiктiгi оєпан ауласында салын№а рельс бойынан 0,5м биiк болуа тиiстi. Насос камерасыны» еденiнен 5,5м сарєыл№ан јр /канава/ арєылы шахтыдан тјмен су а№ып жыйылатын су жи№ыш /водосборник/ ѕ»гiленедi. Су жый№ыш iшiн лайдан алма кезек тазартып тЅру ѕшiн екi ѕнгi дайындарады. Басы су кјтеретiн орынны» су жый№ышыны» кјлемi ёдеттегi 4 са№ат жиылатын су кјлемiнен кем болмауы керек.

1.24 Сурет кенiшiн дамында№анда транспорт горизонттарыны» схемалары.

А - кен єалынды№ы шамалы жа№дайда

В – єалынды№ы ортанша єабаттарда

Б – єала» кен орны

В – ете єалы».

°р-бiр шахта горизонтында хауiпсiздiк ережешi бойынша ерт сендiргiш поезд, ертке єарсы жабдыє саєтайтын єойма болу№а тиiс. °детте атал№ан поездбен єойма оєпан ауласында орналасады. Клеть оєпанымен єатнасатын ѕ»гiлер јртке есiкпен жабдыєталады. Шахтаны» кебiнде жер астында№ы жѕк аккамуляторлы электровозбен тасылады.

БЅл электртвоздарды» батареяларын тоєтандыру ѕшiн /преобразовательная/ тѕрлендiргiш станциясы, зарядтайтын камера жёндейтiк шеберханасы болады.
ЖЅмыс ая№ында єыр№а кјтерiлер алдында жЅмысшылар аялдама камерасанда жиналады. ЖЅмысшыларды» саны 500 адамкан асса медпункт єЅрылысыда ескерiледi. Транспорт жЅмысы єарєынды јтiп жатєан жерде диспетчер орналасады.

Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу ёдiстерi.

2.1. Жеке тау ѕ»гi тјнiрегiндегi жыныс сiлемiнi» кернеуде формациялыє жа№дайы негiзгiнен мёлiметтер.

Жер астында№ы жыныс сiлемi ѕстiне бiткен єалы» жынысты» ёр-бiр элементарды жыныс бјлшегiнi» бетiне тѕсетiн єысым Р кјлем те»есi. Мундайда дегенiмiз жыныс ты№ызды№ы, т/м3

[pic]

Кјрсетiлген жыныс бјлшегiнi» деформацияланыуна єоршан тЅр№ан жерiмен єарсы єысым№а дЅшар болып жан-жаєты /ѕш остьтi/ єысым жыныс сiлемi тендi кернеу жа№дайында болады. Жыныс сiлемiнi» кернеу жа№дайы тек єана Р кѕйiне байланысты. Жыныс сiлемiнi» жан-жаєты те» кернеу iшiнен жыныс ѕ»гiсi ѕ»гiленгеннен кейiн бЅзылады.

БЅл ѕ»гiнi» те»iрег»нде кернеу жѕелерi єайта белiнедi.

2.1. суретте де»гелек ѕ»гi кесiндiсiнде фотокјрнеу ёдiсiмен тѕсiрiп ал№ан басты жёне тангенцыль кернеулердi» изоы№ы кјрсетiлген. Кѕш сызыєтарыны» єоюлан№ан жерлерi кернеу концентрациясынсу паттайды.
¶»гiлердi» кейбiр нЅска бјлегiнде тјбесiнен не табан жа№ынан хаупты созылу кернеуi пайда болады. Кернеу концентрациясы кѕшi жынысты» берiктлiгiнен асып кетсе жарылуына апарып со№уы мѕмкiн. ¶»гi бойыны» жынысы жарылып-тозуы ёр тѕрлi јтедi. Бiр жа№дайда жыныстар шытынап жарылып барып кесекке бјлiнiп тѕседi. Ал екiншi жыныстар деформация пластикалыє тѕрiнде жынысты ѕ»гiнi» iшiне єысып шы№ару тѕр»мен сыипатталады. ¶»гiнi» сверт тенiрегiнде сiлемiнi» iшiне терендеген сайын кѕйреу кѕшi ёлсiрей беретiн кѕйреу зонасы пайда болады. Жыныс формасыны» јзгеруi жёне оны» толыєсуы ѕ»гiнi ѕ»гiлеген кезде кернеу тендiгi бЅзылып тау єысымын бiлдiредi. ¶»гi тј»iрегiндегi тiреуге, кен дi»гегiне, сiлемге тѕсiп тЅр№ан кѕштi кен єысымы деп атайды.

2.2 жыныс ѕ»гiлерiн тiреу.

Тендi кернеу жа№дайыны» бЅзылуына байланысты тј»iректегi жыныс ѕ»гiнi» iшiне жылжып оны толтыру»а тырысады. Формасын, жобады кјрсетiлген єуыс мјлшерiн саєтау маєсатымен жыныс ѕ»гi iшiне тiреу єойылады.

Жыныс єазбасыны» iшiндегi тiреу тј»iргiндегi тау жынысы ѕ»гi iшiне жайылу»а кедергi болып, сыртєы єысым№а тјтеп берiн кейде сыныпта
/деформацияланып/ тЅрады. Тiреу конструкциясы, дайындаушы ѕ»гiлермен тазарты забой ларде кен єысымыны» кѕшi, тѕнiсѕ схемасымен санасып тЅру»а тиiстi. Егерде ѕ»гi жыныс сiлемiнi» »атты тЅсынан ѕ»гiлентен болса кѕйреу зонасыны» мелшерi шамалы болып, тiптi болмауыда мѕмкiн. Осындай жа»дайда тау єысымы щамалы бол»андыєтан тЅтєыр /жесткая/ конструкциялы тiреу єолдану№а болады. Егерде ѕ»гi тазарту жѕмысыны» зонасында оны» ѕстiнде iсiнiп кетѕге ыєпал осал жыныста, арасында. Болса жынысты» жылжу барысы єазындыны» тј»iрегiдегi кезге тѕсергiк кернеуге соєтыєтырады. Кѕштi кен єысымына шыдайтын тЅтєыр конструкциялы тiреу єолдан№ан экономика тЅр№ысынан ал№анда тиiмсiз. МЅндай жа№дайда тiреудi» єысыунан формасы саєтал№анмен єиыє мјлшерi тарылып конструкциясы жёне тiреу кѕшi саєталып тЅрады. Кен єазындасыны» тiреулерiне мынадай жалпы талап єойылады: кен єазындысыны» айдынын тарылтпай тiреу єуаты жеткiлiктi болыптЅруы, аэродинамикалыє кеденгiсi /сопротивление/ шамалы болып, тiреу конструкциясы тау єысымына, оны» кѕшiмен тѕрiне сёйкестiгi.

Тiреу ѕ»гi айдыны» Ѕзає мерзiм дЅрыс кѕйде саєтап тЅру шы№ыны» ѕнремдiлiгi, тiреудi жасап оны єЅру ып-жаску жЅмыстарыны» механизацияландыру мѕмкiншiлiгi, жендеу жЅмыстарын орында№анда ы»№айлы болып тЅрып. Кейде тiреулер арнайы талапєа сёйкес болу№а тиiстi. Мысалы: јрт жа№ынан хауiпсiздiк, сујткiзбеушiлiк, јте кѕрделi гидрогеология жа№дайында єазындыны ѕ»гiреу т. б.

3 Тiреу материалдары.

Тау єазындысын тiреуге а»аш, металл, бетон, тјмiрбетон, таби№ы жёне жасанды тастар єолданылады.

Жер астанда iреу ретiнде єалєан жапыракты /єара№ай, шырша / а№аштардын жонылма№ан тѕрi / круглый//рудник треуi/ жене жоныл№ан / распил, щпал, брус, обаполдар/ пайдаланады. Рудник тiреуi ( стойка) деп жонылма№ан диаметры єден 34см дейiн, ал ѕзынды№ы 0,5 тен 7м дейiн а№ашты атайды.
Распил ден ен бойынан єає тiлiнген тiреудi атайды. Брусья деп екi не терт жа№ы арамен кесiлiп жоныл№ан а№ашты атайды. Беренелердi таєтай№а арамен тiлгенде єалдыєтарын обаполы атайды, ал ен бет жа№ында№ысын горбыльдейдi.
¶зынды№ы 1м обапол – затяжка атайлады. Тау ѕєгiлерiнiє металл тiреулерi шойын болат материалыдарынан єѕрылады. СТЗ, СТ5 маркалы мырыш материалдары профильдi прокат пен тарає, жёне тiлiнген темiр тѕрiнде єолданылады.

2.2. сур. Шахты тiреуiн жасайтын арнайлы мырыш прокаты.

2.2. суретте металл тiреуiн жасау№а / 17 ден 27 кг/м дейiн/ арна№фн мырыш профиль прокатты» кесiндiсi керсетiлген мырышта» денгелек тЅрi железбетон єѕрылысында арматура ретiнде жёне штангалы тiреулерде єолданылады, ал єос таврјлы темiр, швеллер жёне рельс – оєпан iшiн єЅрылыстыр№анда єолданылады.

Байыр№ы маркалы мырышты» кемiстiгiне коррозия№а беймдiлiгi жатады кѕрделi гидрогеологиялылык жа№дайда ѕ»гiлердi тiреу ѕшiн шойыннан єуйыл№ан тюбинг кулданылады. Бетон деп єатып єал№ан цемент, єѕм, шиыршыє тас єосындыларын айтады. Іѕм мен єиыршыє тастарды толтырушы деп атайды. Бетон єѕрамы ѕлесiне тиетiн цемент, толтырушы заттарды» салмає не аумає мелшерiмен аныєтайды. / Ц : П : Ш/. Бетонны» єаттылы№ын маркасынан анверады. Бетонны» маркасы деп 28 кѕн iшiнде температурасы [pic], ауаны» салыстырмалы дымєылды№ы 90-100% неа№дайда єатєатын тЅр№ан бойында єысым№а берiктiк шетiн атайды. Бетонны» берiктiгiне шек болатын басты факторлар№а мыналар жатады: цементтi» маркасы, сумен толтыр№ытары» мјлшерi, єЅю ёдiстерi. Бетон№а єосылатын цемент мјлшерiне байланысты: семiз, орташа, арыє тѕрлерi болады. Тау єазындысып тiреу ѕшiн семiз не орташа бетон
/бетонныє 1м3 мјлшерi 200-250кг цемент єосылады/ єолданылады. Бетон єосындысын /бетономешалка/ бетон дайындайтыi єоныр№ыда дайындайды.
Кёдiгiмгi єою семiз жёне ортаншы бетон тау ѕ»гёсiн єорсаулап бетондайды.
Іорсау а№аш не металлан єЅрылады. Егерде бетонды дайындап оны єЅйып, пайдалану арасы алытап єалатын жа№дайда.

Бетон єЅн бЅрын єатып єалмас ѕшiн аросында арнайы єосындылар куиылады.
Мѕндай бетонды /пластифицированный/ деп атайды. Кёдiгiмгi бетон мен єатар арнайы бетондар /тез єататын, торкрет-бетон, шашыранды-бетон т.б./.
Іолдакылады тез єататын бетонны» єатайы процессын тездетѕ цемент массасыны»
2-3% те» Са св ѕшiн єосындылар єосылады. МЅндай бетон бiр сутканы» iшiнде ёжептёуiр кѕшiне ене алады /3000 н/см2 / дейiн. Теркрет-бетон цементы мол
/850 кг/м3 єосынды№/ єЅм, єиыршыє тас єосылып жасалады. Іосындыны» 10-12% су болып я№ный тјркрет-бетонны» консестенсияся суйыє бетон№а таяу болу№а тиiстi. Теркрет-бетонды, бiрнеше сантимерт єалынды№ымен цемент-зе»брегiмен тобега жасырады. Су еткiзбеу єасиетi, тезiмдiлiгi жабайы бетоннын жо№ары.
Тамшы бетоны» теркрет бетоннын айырмашылы№ы толтырушы затты» тѕиiрi iрiлеу келiп бетонда тез єатыратын єосындылары болады. Тамшы бетонны» консистенциясыны» суиыєты№ы арнайы бетон атєылайтын ауа єундыр№ысын єолдану№а бетон жЅмысы єорсаусыз орындалады. Бетон тек єысым єѕшiне №ана тетеп бере алады. МЅны тiреу конструциясын танда№анда еакерген жен. Темiн бетон деп бетон iшiне єЅрыш сабаєтары-арматурасы бар бетонды атайды.
Арматура темiрбетонны» єысым№а єарсылы№ын кѕшейтiп єака єоймай иiлiске єарсы єарсыласу мѕмкiншiлiгiн кјтередi.

Кейде алдын ала ширатыл№ан арматуралы тјмiр бетон єолданылады. МЅндай жа№дайда арматураны бетон єуйлмай тЅрып єатты тартып, содан кейiн бетон єуиылады. Осыныє нётижес»нде бетон iшiнде кернеу кѕш пайда болып кѕйрету кѕшке єайраты молаяды. Таби№и шой-тас єазындыны» фундаментын толтыру№а не болмаса тiреудi» сыртында№ы єЅстарды бiтiндеуге єолданылады. Жасанды єЅрылыс материалдар ретiнде кiрпiш, бетонит, шлакоблок т. б. атау№а болады.
Бетониттар 150 марка бетон єосындысынан жасалса, шлакоблок шахтыны» кѕйген топыра№ынан не тѕiршектелген шлактан жасалады. Орнатылатын ѕ»гiнi кјлдене» єиынды формасына байланысты /бетониттi» тѕрi тiк бѕрышты не сѕиiр формалы келедi/, ал шлакоблок кјбiнесе тiк бЅрышты болады.

2.4 Тау ѕ»гiлерiнi» тiреу конструкциялары, мјлшерi, формасы.

Кен ѕ»гiлерi ке»iстiкте тiк, е»кей, жазыє тѕрлерi кездеседi. Тiк шахта оєпаны Ѕзыє жыл№а арнал№андыєтан єиыс ше»берi дј»гелек болып тЅтас бетонмен шегенделедi /2.3 сур/. Тiреудi» єалынды№ы жа№дайына байланысты 200 деп 300 мм асып жатады. Егерде оєпан сулы, осал жыныс арасында еткен болса тiреу металлдан не тјмiр бетон тюбингтен єЅрылады. МЅндай жа№дайда оєпанны» єиындысы де»гелек келед Тюбингтердi» саєиналы єабыр№алары ауаны» жылжыуына
/аэродинамикалыє кедергi/ кедергi келтiредi. Тюбингтен єЅрал№ан тiреу єымбатєа тѕсетiн бол№ансо» тЅтас бетон тiреу орын алуы мѕмкiн.

Тiк оєпан iшiн армировкалад деп кјтергiш ыдыс жылжитын бетiн ба№ыттайтын конструкциялар /расстрел мен желiлер/, єЅбыр орныєтырып iлетiн растрелдер мен авария /апат/ кезiнде адам јтетiн басєыш бјлiмi атайды.
Армировканы» негiзi ауыртапалы№ын кјтеретiн эоемент-расстрелдер. Олар оєпанды, кјтер№iш, єЅбыр бјлiмдерiне бјледi. Желi /проводник/ iлiнетiн расстрелдi-басты, ал јзгелерiн єосалєы расстрелдер делiнедi. Бетон мен тюбингпен бекiтiлген оєпанны» расстрелдерi №14шi єос таврдан єЅрылады. Бас расстрелдер бекiнiстi» iшiне 250 мм таяз е»гiзiлмейдi. Іосалєы расстрелдер кейде бiр басы бас расстрелге сѕенiп бЅрыштама мен болтпен бекiтеледi. Бас расстрелдер дёлмё-дёл бiр жазыєтыєта орналасады. Металл расстрелдарыны» кемiстiгiне коррозия»а iуестiгi. Желiлер кјтергiш ыдыстарды» бiр iзбен єоз№алуын єамтып тЅрады. Олар а№аш, металлдан жасалады. А№аш желi 18*18 не
18*20 см єиыєты єырлы а№аштан жасалып расстрелге басы мен ѕшi желiден шыєпайтындай болтпен бекiтiледi /24, а сур/. Металл желi рельстен, не болмаса швеллерден, бЅрыштама темiрден єЅрал№ан коранты темiрден жасалады.
Рельстен жасал№ан желi расстрелген арнайы єапсырмамен бекiтiледi /2.4, б сур/.

/2.3 сурет/ бетонмен жiне металды армировкалан№ан тiк оєпанны» єиындысы. сурет. Желiнi» емталл расстрелдерге бекiтiлуi.
А – а№аш желi;
Б – рельстен жасал№ан желi;
В – желi;
Г – расстрелдер;
Д – єапсырмалар;
Е – тѕнiнѕ бастырмасы;
Ж – єапсырманы бекiтетiн болты»;
З – центрегелтетiн шеге.

Хауыпсi здандыру ережесiнi» талабына сёйкес. Оєпан бiрiнде саты бјлесi мiндеттi тѕрде єЅрылады. МЅны орындау ѕшiн екi расстрелдердi» арасыны» єашыєты№ын 8м асырмай металлдан не болмаса а№аш сјре орнатып оларды№ ѕстiне е»кекiгi 80є дейiн саты єойылады, ал серенi» шетiнен адам јте алаты» мјлшерi 0,7*0,6 м тесiк єалдырады. Басєыш белмесi оєпанны» јзге бјлiм шелерiнен металл не а№аш єоршаланады.
ІЅбырлар єосалєы расстрелге биiктiк ара алшаєты№ы 6-10м iлгектермен бекiтiледi. Кабель оєпанны» шегенiне арасына, 5-6м єалдырып єапсырма мен шегеленедi. Хаупсiздiк ереже шарты бойынша кјтерiлiп жылжып тЅр»ан ыдыс пен шегенделген оєпан єабыр№аны» арасы не оєпанны» јзге армировкелерiнi» арасы мен белгiлi, са»ылау єалдырыл»№а тиiстi. Оєпанны» диаметрi ѕлгiленген
/типизированы/. Кјмiр јндiрiсiнде интервал арасы диаметрi 4-8м дейiн.
Оєпанны» кјлдене» єиыє мјлшерi бар керектi жабдыєтарды хауiпсiздiк ережеде кјрсетiмен са»ылау мјлшерiмен сыйгызаты» болуы керек. Оєпанны» єиыє мјлшерi ауаны» жалжу шапшанды»ына сыналады. Жауапкершiлiгi темен деген тiк ѕ»гiлер
/барлау шахталарыныi оєпаны, шурфтар/ тiк бЅрыш формасымен ѕ»гiленiп шi кјбiнесе а№ашпен шегенделедi. МЅндай ѕ»гiлердi№ армировкасыда а№аштан болады /2.5 сур/.

2.5 сурет. ТЅтас а№аш шеген.

1 – тiреу брус;

2 – єатарлы бјренелер;

3 – прогондар;

4 – расстрелдер;

5 – сѕре шеге /костыль/, прогонды бекiтетiн;

6 – жетекшiлер /ба№ытаушылар/;

7 – басЅыш бјлмесi;

Жызыє не е»кей ѕ»гiлердi шегендеп тiреу ѕшiн а№аш, металл, бетон, тамаш бетон, тас жёне єосынды материалдар єолданылады. ¶»гi єиындысыны» фирмасы, атєаратын єызметiмен тiресу материалыны» тѕрiке байланысты 2.6 суретте єыска мерзiмде пайдаланатын ѕ»гiнi» а№аш шегенi.

2.6 сур. А№аш шеген
A. Тјбе шегенi;
B. Тiк бЅрышты рама;
C. Трапеция тѕрлi рама.

Іатты жыныс арасында№ы ѕ»гiнi» тјбе тiреуiмен шегендейдi. /2.6, в сур/
Рамалар 15-30 см де»гелек а№аштан єиын алынады арасынан 0,7 - 1,5 м алшаєтыє єалдыра отырып ѕ»гiнi» ј» бойын шегендейдi. Тiк тiреу /стойки/ мен тјбе тiреуi арнайы кертiк арєылы бекiтiледi, /паз не лапа деген кертiк/.
Шегендеѕшi раманы» бекiтитiнэлементын замок ден атайды /єЅлон/. Раманы» тiреуiн жердегi шЅнкыр№а кiргiзiп, ал замогiн / єЅлып/ ѕ»гiнiк тебесi мен єабыр№а арасан мыєтап сына єа№ып бекiтедi. Ал тiреулердiн арасынан тас, жыныс јтпес ѕшiн рамалардын арасын таєтай, берененiн кесiидiсiмен не горбыль мен шегендеп, ал таєтайдын арасын ты№ындап єояды. Рамалы тiреу єатєыл тiреулерге жатада. Рамалы тiреудiє» сѕиiреленген дерi єысым тѕскенде ѕшi мѕжiлiп шамалы iкемдiлiк пайда болады. Металлдан жасал№ан тiреулердi» тезiмдiлiгiн, єаттылы№ын, отєа жамбау єасиетiн, ѕнемдiлiгiн атап№а кјрсемге болады. Оны єатєыл рамалы тiреу ретiнде пайдалану№а болады. Тазарту жѕмысыны» жёсерi тѕсетiн зонасында№а єазындылар икемдi тiреулерiмен шегенделедi.

Рамалы тiреудi / 2.7,а сур/ рельс тен не болмаса єоставралы №14 – 20 балкадан дайындайды. Тiк тiреу тебе тiреулерiмен єѕйл№ан тиянак / башмак /, мына жер№е келдим не болмаса жапсырмамен бекiтiледi.

2.7 сур. Металлдан жасал№ан тiреу. Жер№е келдим а – єатєыл рамалы тiреу; б – икемдi арја тiреуi.

Икемдiл арєа тiреуi / 2.7, б сур/ арнайлы профильдi темiрден жасалады.
Тiреу 3 белшектен єѕрылады: арєа формалы тебеден жёне екi єисыє аяє тiреуден. Тјбе тiреудiн ѕштерi тiк келiп телескоп жолымен сусып тiреудiн икемдiлiк сипатын орындау№а мѕмкiншiлiк тѕ№ызады. Тебе тiреуiмен тiк тiреулер єамыт арєылы бекiтiледi. Икемдiлiктiн / сусымалдыєтыєтын / мѕмкiншiлiк єамытты» єысып – тануымен мелшерленедi. Металл тiреулерiне анкерлi /штан№алы / тiреуде жатады. Атал№ан тiреу єатты, браєта жарылып тѕр№ан не болмаса єабатты єаттылы№ы ( ( 4 жо№ары жыныстарды» iшiмен ѕ»гiленген жазыє ѕ»гiлердi» тебесiн бекiтуге єолданылады. Анкерл» тебе тiреуi єабатты жынысты не болмаса бјлшек тастарды бекiту ѕшiн єолданылады
/2.8 сур/.

2.8. сур анкер тiреуiмен шегенделген єазынды.

2.9. сур анкер штангасыны» бјлшектерi.

1 – сыналы штанга;

А – штан№а;

Б – сына;

В – тiреу плитаы;

Г – гайка;

2 – кернеу штангасы /распорная/;

А – штанга;

Б – темпешек;

В – кернеу саєинасы;

Г – шошає гайка;

Д – болтты» басы.

Анкер тiреуi Ѕзынды№ы 0,6 ден 3м дейiн металл штангасынан металл пластинкалары не болмаса єырлы темiрден жасалады. Шнур iшiнде штанга гайкамен бетiтiледi. ґндiрiсте сыналы жёне кернеу тiреулерi єолданылады.
29, а суретiнде кјрсетiлгендей штанганы» бiр жає ѕшiнен металл сынасы єа№ылатын енi 3-5мм жыра жасылады. Тесiлген шпур№а штанга жыра салнган ѕшiнен енгiзелед. Штанга шнур iшiнде бекiп єалу ѕшiн екiншi шы№ып тЅр№ан ѕшiне соєы берiледi.

Штанга шнурда бекiгеннен кейiн шы№ып тЅра№ан штанга ѕшiне тiреу плита не болмаса арнайы профильды пластинка орнатылып бЅранда гайкамен бекiтiледi
/2. 9, б сур/. Штангашы» оймалы ѕшiне шошає гайка бЅралып, оны» штанга бойымен жылжы№ан сайын кернеу гильзасын шнур№а тiрелтедi. Кернеу тiреу сыналы тiреуден єымбат болсада єолдану№а ы»№айлырає болады. Штанга тiреулерiнi» єатарды№ы мен јз ара алшаєты№ы 0,8-1,5м дей болады. Анкер тiреуiнi» тиiмдiлiгi мынада жатыр тiреу орнату ѕшiн ѕ»гiнi кенейтудi» єажестсiздiгi, тiреу єою шы»ыны аз болуы /металл, темiр бетон тiреылерiнi» орнату шы№ыны 3-5 рет аз болады/, ауа еткiзѕ жолыны» ке» болуы. Тас тiреулер тау єысымыны» єалыптасєан ѕiгёлерi» єойылады. Керек бол№анда тас тiреудiн арасына єалынды№ы 30мм дейiн а№аш тесеу єолданып, ал єЅыс жерлерiн сусымалы материалдарымен тортыру тiреуге икемдiлiк мѕмкiншiлiк бередi. Тас тiреу фундамент, тiк єабыр№а мен єЅмбезден єЅрылады. Іабыр№алы кѕмбез цемент ертiндiсi мен бекiген кiрпiштен не болмаса бетонды тас /бетонит/ пен єабыр№а, тјбелерi єаланады. Іабыр№а мен, кѕмбездi» єалынды№ы 25-64см жетедi. Кѕмбездi арнайы єалєан-єалып арєалы єаланады. Куйыл№ан бетон тiреу тас тiреулердi» бiр тѕрi бола тЅра формаларыда бiрдей болады Бетон тiреудi» айырмашылы№ы жiксiз болып кездеседi. Бетон тiреуiнi» єалынды№ы 25-35см тас тiреу ден кѕштiлеу болады. Атал№ан№а бетон тiреу су еткiзбеу єасиетi артты№ырыє. Бетон тiреуiн фундаменттен бастап кетередi. Іабыр№амен кѕмбездi єалыппен кјтередi. Бетонды орнына арнайы бетон єЅй№ыш /бетоноукладчик/ єЅйып, пневматика не болмаса электр тербеткiш /вибратор/ арєылы ты№ындалады.

Іатты жыныс арасында№ы ѕ»гiлер тiреу тiлемейдi. Іабыр№а тебе жыныстары желмен мѕжiлуiнен саєтау ѕшiн бiр єабат тамшыбетонмен мылайды. Тамшы бетон арнайы машинасымен сыланады дайды. /2.10 сур/.

2.10 сур. Тамшы бетон мен сылайтын машина. ¶стiнгi камера арєылы єЅр№ає єосынды зат шлюзiне 2 жеткiзiлiп онда айналмалы дозатор /јлшедiшi/ єалсына тѕсiп ауа а№анымен зат шланга арєылыз сопло№а 4 жетедi. Сумен араласєан єосынды шланг 5 арєылы ернiтiндi єабыр№а бетiне шамшылап шашырайды. Ауаны» єысымы 400-500кПа болып ал суды» єысымы кјрсетiлгенкен
100-150кПа артагырає болганы шарт. Слау єабатыны» єалы»ды№ы 5-7см кем болмауы керек. Iса№ат iшiнде машина 4м3 бетон сылайды. БЅл ёдiстi єалыпсыз
/бесопалубочная/ бетондау атайды. Тамшы бетон жыныс бетiнетез єатып єалады.
Тамшы бетон тјмiр торла№ан анкер тiреумен бiрге єолдаунуы мѕмкiн, ал єысым№а єарсылы№ы 2 есе, ал созылу№а 30-60% кёдiмгi бетоннан арты» келедi.
Екi не одан кјп материалдарды єосып жасал№ан тiреудi аралас деп атайды
/смешанный/. Аралас тiреу єолдан№анда е» ты№ыз материал тау єысымын тiкелей жушар болатын элементiнде єолданлады.

2.11 сур. Аралас тiреу.

А – тѕрлi тјмiр бетонды єЅбыр не болмаса а№аш тiреу - /1/ - металладан жасал№ан /мандайша/,

Б – тас єабырiа мен металл мандайша;

В – тас єабыр№амен бетоннан жасал№ан кѕмбез.

МЅндай тiреулер кјьiнесе тјбесi жалпає ѕ»гiлерде а»аш рамамен ёлде єЅбыр формалы тјмiр бетон тiрегiмен не металл верхнягiмен бекiтiлген тЅтас тiреулер єолданылады. /2.114, а сур/; Іабыр№ала кiрпiш не бетоннан, ал тјбесi металл ёлде а№аш балкасымен /2.11, б сур/ жабыл№ан тЅтас тiреу, єабыр№а тас бетон мен єѕмбезделген тiреу /2.11, в сур/. Аралас тiреу јте
Ѕзає єызмет атєаратын тау єысымы јте зор жёне ѕ»гiлердi» єиылысатын жерлерiн бекiтуге єолданады. ¶»гiлердi» кјлдене» єиыє кјлемiнi» мјлшерi мынадай факторлар№а байланысты: атєаратын мiндетi, iшi мен жѕретiн транспорт т.б. Жабдыєтарды» келемi, рельс тёселген жол саны, ауаны» мєлшерi. ¶»гiленi» бiр жає бѕйiрiнен кiсi јтетiн жол єалдырылады. Тiреу мен жѕрiп жатєан транспорт арасында арнаулы санылау єалдырып, ал ѕ»гi бойымен ауа а№ыны» шапшанда№ы єаупсiздiк ережесiнi» шалидрi сёйкес болу№а тиiс.
Кјлдене» єиыєтын мјлшерi екi рет кјрсетiледi бiрiншiдедолбармен тiреулер орнамай тЅр№анда№ы вчерне, екiншiде-аныєтал№ан /в свету/ тiреулердi» мјлшенерiмен санасєаеда. Іабылдан№ан мјлшер бекiтiлген тау ѕ»гiсiнi» ѕ»гiлi єиындысыны» мјлшерiне сёйкес болу№а тиiстi. Хауапсiздiк ереже бойынша кјмiр шахтыларында транспорт жiне бас вентиляция ѕ»гiлердi» кјлдене» єийыє мјлшерi а№аш пен, тјмiр тiреулерiмен бекiтiлгенде 4,5м2, тас жёне тјмiрьетон тiреулермен бекiтекенде 4м2; рудниктерге атал№ан кјрсеткiштер 4 жiне 3,5м2: кјмiр шахталарында рельс бойынан ѕ»гiнi» мандайшасы» 1,9м, ал рудниктерде 2 метреден кем болмауы шарт.

2.5. Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлегендегi технология процесстерi.

Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу процесстi басты /тау жынысын єопару, єопарыл№ан жынысты жиып алу, тiпкiлiктi тiреулердi орнату/ жiне єосалєы /уаєытша тiреулердi орнату, тјмiр жолды тесеу, су а№ызатын жыра жѕргiзу, вагон алмастыру єондыр№ыларын єЅру, єысымды ауа єЅбырларын, вентиляция єЅбырларын жа№ыстыру, кабель iлу т. б./ операциясына бјлiнедi. Тау жынысын єопару процесстерi механика, механо-гидравлика, гидравлика жiне жарыл№ыш ёдiстерiмен орындайды. Механика жёне гидравлика механика ёдiсi комбайн арєылы арєылы орындалады. Гидравлика ёдiсi таужынысын єатты єысымды су кѕшiмен єопарады.

/Буровзрыной/ жарыл№ыш єопару деп тау жынысын тесiп, тесiлген жердi жарыл№ыш затпен толтырып жар№анды айтамыз. Атал№андарды№ iшiнде ке» тара№аны механика жёне жарыл№ыш /ьуровзрывной/ ёдёстерi. Механика ёдiстерi жазыє не е»кей ѕ»гiлерде єаттылы№ы (=4 дейiн тау жыныстарын онып алу iсiнде пайдаланады. Кен бал№ал№алары мен су єысымы 4000кПа дан астам гидравлика ёдiстерi осы атал№ан тау жыныстарын ойып алуда пайдаланады.

Осы кѕндерi єаттылы№ы ( 10№а дейiн тау жынысын ойып алатын комбайндар сыннан јтiп жатыр. Дёрiмен єопарып тастау ёдiсi: єаттылы№ы орта оданда єатты жыныстарды єопару iсiнде ке» єолданылады, жёне ѕ»гiнi» кјлбей не тiктiгiн тал№амайды.

2.5.1. Жыныстарды бЅр№ылап дёрi кѕшi мен жару iсi.

Тау жынысыны» єопарылуы жарыл№ыш затты» /ВВ/ жан№ан кезiнде газга айналып кјлемi єаурыт Ѕа№ай№ан энергия кѕшiне байланысты. Жарыл№ыш затты» єау ысты№ы мол газга айналу процессiн жарылыс /взрыв/ атайды. Жарылысты» єопару ёсерiн кјбейту ѕшiн жарыл№ыш затты жарыл№ыш єЅысєа камера№а орнатады. Ол камераларды жынысты бЅр№ылау ёдiсiмен тесiп жасайтын бал№андыєтан жынысты барлыє комплекс єЅпару жЅмысын бЅр№ылан жару жЅмысы аталады /буровзрывныеработы В. В. Р./.

Жарыл№ыш камераларына шнур мен скважина жатады. Шнурды айналма, соєып- айналма, не айналып-со№атын машиналармен бЅр№ылайды. Айналма ёдiсiмен бєр№ылайтын машиналарды бѕранда машина атаида /сверла/. Іолданылатын єѕатына єарай; электр, сы№ыл№ан, ауа, гидравлика тѕрi болып; єолдану тёсiлiне єарай: єол№а ѕстайтын женiл /ручной/, колонєа№а єойылатындары болады. Элктр бЅр№ылар єоз№ау мехаздерiрiнi» тѕрiмен жёне оны» жылжыту єЅатымен /5 деп 16 КН дейiн/ аталу шапшанды№ымен /120 дан 600 аталыу/ мен двигатель єЅатымен /2 деп 4,8 кВт дейiн/ јзгешеленiн кјрiнедi. ЖЅмсає жынысты тесѕ ѕшiн єол бЅранда єолданылады.

Іатты жынысты бЅры№ылап тесѕ ѕшiн салма№ы 105 тен 120кг дейiн колонкада, манипуляторда не болмаса бЅр№ы арбашы№ына тиелген электр бЅр№ысы єолданылады. БЅр№ы арбасына екiден алты№а дейiн колонка типтi бЅр№ы машиналар орнатылады. БЅр№ы машиналар жал№ыз жЅмысмынны» басєаруышы бiрден бур№ылайды манипуляторлар арєылы бЅр№ы машиналар тиеушi машиналар№ада орнатылады. Манипуляторлар бЅр№ы машиналарды кјтерiп тјмен тѕсiрiп белгiлi жерге бекiтiп єою№а мѕмкiндiк тЅ№ызады /2.1., а сур/.

2.12. сурет. БЅр№ы машинасыны» єондыр№ысы.

А – манипулятор№а єондырыл№аны;

Б – пневмотреуге орнатыл№аны.

1 – электрбЅр№ысы;

2 – жылжыма сјресi;

3 – каретка;

4 – айналма /вертлюг/;

5 – люнет;

6 – сым;

7 – сымны» єарма№а;

8 – кјлдене»нан су жiберiп тЅратын муфта.

БЅрап со№атып ёдiспен тесiп-бЅргылау iсiде єол, телескопты жёне волонкалы пневмобал№алар /перфораторлар/ єолданылады.

Оларды» салмає /12 деп 30 кг дейiн/, минутына со№у жиiлiгi /1700 деп
2000 дейiн/ жiне сы№ыл№ан ауа шы№ыны /2 деп 3,5 м3/ мин дейiн/ жайынды айырмашылы№ы болып тЅрады. Жиiлiгi минутына 2000 соєєыдан артыє Ѕратын бал№аларды» јнiмдiлiгi артыє бола тЅра бЅр№ышылырды» аныєталды. Сондыєтан мЅндай бал№алар пайдалану№а Ѕлыєсаты бар /2.12, б сур/. Айналып-са№у ёдiсiмен бЅр№ылау жиiлiгi минутына 4000 соєєылайтын, жылжу єысымы 1,1КН дейiн, минутына 10м3 єосылады ауа шы№ындайтын машина єолданылады. /2.13 сур/.

2.13 сурет – СБУ –2м бЅр№ы єондыр№ысы. Тiк ѕ»гiнi тескенде єол пневматика перфораторы сумен єолданылады. Забойда бiр мезгiлде iстейтiн бЅр№ы машинананын саны алаєы 2,5 – 4м2 забой№а бiр машина есебiмен алынады.
БЅр№ы аспсптарына: бЅр№ы, коронка, єырна№ыш жатады.

Іаттылы№ы орташа жыныстарды айналма ёдiсiмен бЅр№ыла№анда ромб не тiк бЅрыш формалы бЅрамалы У7 єЅрыштан жасал№ан бЅр№а штангалар пайдаланылады.
Штанганы» ѕшiне јте єатты металл-керамикалыє јорытпа жалпає тiлiгiмен єаптал№ан єЅрыш жо»№ышы єодырылады /2.14 сур/.

2.14. сур. Айналма бЅр№ылайтын бЅралма бЅр№ы штангасы. БЅр№алау кезiнде шы№атын Ѕсає жыныс бјлшектерi айналма штанга єыры арєылы сыртєа шы№ып жатады. Мјлшерi бос кремнеземны» 10% асатын тозанны» 1м3 ауада 2 мг аспауына орай шнурды су мен шайып бЅр№ылау№а тиiстi. Айналма бЅр№ылау ѕшiн диамерлерi 22, 25, 32, мм єЅрыш бЅр№ы штан»асын жасайды, iшi єуыс алты єырлы, не болмаса дј»гелек. Осындай жа№даймен єолданылатын жо»№ыштарды» iшiнен /2.15, а сур/ су жѕретiн тесiк єаратырылды.

2.15 сур. Айналма бЅр№ылауда єолданатын жо»№ыштармен со№ып-айналма бЅр№ылауда єолданатын бЅр№ы коронкалары

А – РП-7» жо»№ыш;

Б – РПРМ;

В – БИ-722;

Г – РКС.

А – бiр тiлдi коронка;

Б – крест тѕрлi;

В – т-тѕрлi;

Г – шы№ы»єы жѕздi.

Днепропетровск кен институтында жетiлдiрiлген єысымын 15 кН асыран єатты жыныстарды бЅ№ылауда РКС жо»№ыны јте ѕтымды келедi. Іаттылы№ы [pic] єолдан№анда РП – 17ц жо»№ышынан ј»iмдiлiгi 2,5 – 3,5есе асып тѕстi.

Жыныстарды» жа№дайына байланысты со№ып-айналама бЅр№ыла№анда бiр тiлдi, крест тѕрлi, Т- тѕрлi жёне алып-салмалы коронкалар єолданады /2.15, а-2сур/. Олар ды» коонкасы штанга№а конуспен не винт оймасыарєылы бекiтiледi. Шпурды» тѕбi бЅр№ы жиынтылы№ынан тазарту ѕшiн 5тен 18л/мин су жiберiлiп тЅрады. Су шпурдан шы№атын тозанды басып, ысы№ан коронканы суытып бЅр№ылау процессiне ѕлкен женiлдiк тЅ№ызып тЅрады. Шпурды» диаметрi 32 ден
60 мм дейiн, ал ѕзынды№ы 0.5 ден 3,5 дейiн јзгерiп тЅрады. Тиiлдi болу ѕшiн шпурды» Ѕзынды№ын 2,2 - 3,2 м. Астрма№ан жјн.

Жарыл№ыш заттар мен жару жабдыєтары.

Кен јндiрiсiндi аммиак - селитралы мен нитроглицирин, жарыл№ыш заттары
ЖЗ /ВВ/ ке» єолданылады.Бiрiншiсiнi» негiзгi компонентi аммиак селитрасы
NH4 NO3 . БЅ№ан, аммонит, аммонал, динафталит, динамон т.б. жатады.
Нитроглицирин C3H5 / ONO2 / 3 динамиттыє негiзгi кЅрамына кiредi. Іолдану ережесi не сёткес ЖЗ мындай топєа бјлiнедi.

1. Саєтыє тiлемейтiн - жер бетiнде, ша», газ жарылу хаупi жоє шахталарда жарылыс жѕмысын орындау ѕшiн.

2. Саєтыє тiлейтiн-газ, шає-тоза» жарылу хаупi кѕштi шахталарда.

3. ґте саєтыє тiлейтiн - кјмiр жару iсiнде єана єолдану ѕшiн.

Аммиак селитралы ЖЗ патрон, не єапшыє пакетке толтырыл№ан тѕрiнде, ал нитроглицерин тек патрон тѕрiнде жеткiзiлiп тЅрады. Саєтыє тiлейтiн ВВ патронды єалпында пайдаланылады.

Жарылыс тЅ№ызатын процесстi - инициирование деп атайды. Оны» от не механикалы тѕре бар. От ёдiсiн єолдан№анда дёрiнi жар№ызатын жабдыє ретiнде от јткiзетiн шнур мен акпсюль - детоатор болады. От жѕргiзетiн жiурiмен
/шнур / єызметi отты капсюль - детонатор№а жеткiзу. Капсюль - детонаторды» атєаратын мiндетi жарыл№ыш заттар№а детонация жеткiзѕ. Капсюль - детонатор дегенiмiз iшi тЅтынатын иницирующий /затєа тол№ан/ тетрил, тэн не болмаса гексоген, осы№ан єоса кѕркiреѕк сынап не болмаса тенерес єосыл№ан єор№асын азиды/ /2,16 сур/ диаметрi 7 мм дейiн металл /алюминий не жез/ не єа№аз єауызы /гильза/. От жѕргiзгiш шнур№а жал№ан№ан капсюль - детонатор жарыл№ыш затты» iшiне жеткiзiлiп орналасады. МЅндай патронды оєтал№ан патрон / патрон-боевик/ деп атауы єажет. От жѕргiзгiш шнурды» iшiмен от 1 м/сек шапшандыє пен жайылады. Жалын от капсюль аяєшаны» тесiгi арєылы капсюль затын детонация№а дЅшар етiп, ал ол бѕкiл жарыл№ыш заттарды детонация№а
Ѕшыратады.

2.16 сурет. Капсюль - детонатор:

1. єауза /гильза/;

2. аяєша /чашечка;

3. пен 4. єозба№ыш єосындылады.

Газ бен ша» хаупi бар шахталарда, ёсiресе јрге / 30( тан жо№ары / єарай беттеп јткiзiлiп жатєан ѕ»гiлерде жарыл№ыш заттарды јтпен тЅтату жЅмысы жѕргiзiлмейдi. Электр єуатымен жар№анда жарыл№ыш заттар№а датонация берѕ ѕшiн электр тѕтатєыш пен єосыл№ан детонатор капсюль пайдаланады.
/2.17,а сур/ єѕрт ёрекеттi электродетонатор кјрсетiлген.

2.17 сур. электродетонаторлар.

А - єѕрт ёрекеттi;

Б - шабан ёрекеттi

1. пластикалы ты№ын

2. тѕтытылатын зат;

3. гильза;

4. аяє;

5. тор;

6. шабандатушы зат;

7. єоздырушы заттар;

8. єоздырушы заттар.

Электр тѕтамындыратын єондар№ы екi жекеленген диаметрi; 0,5 - 0,6 мм. сымнан тЅрады. Екеѕiнi» ѕшi айрша болып келедi. Екi сымынан жасал№ан балєыту кјпiршiгi жапсырылады. Балєыту кјпiршiгiнен электр єуатын жiбергенде электродетонатор жарылады. Шабан ёрекеттi электродетоноторлады» электр тѕтанушымен єоздыратын єосынды арасында арнайы шабандату№ын зат єоиылады /2,17,б сур/.

Оларды бiр iзбен ёр-бiр зарядты жару№а єоладинады.

Электродетоноторды жару ѕшiн тоєты машинкадан не болмасы. Электр торынан алады.

Ша» - тоза», гау жарылу єауыпы бар шахталарда конденсатор типтi жарылыс хауыпнен сыєтаталып жасал№ан арнайы тЅраєты тоєта жарыл№ына машинкасы єолданылады. Оны» ёрекет принципi - жина№ыш конденсаторды єаурырт разрядтау. БЅл машинкаларды шахта бЅзып - жандеуге болмайды. Жјндеу iсi тек єана шеберханыда орындалады. Электр торынан ток ал№анда (кѕш не жарыє жiберетiн тордан) жарылыстан єор№ан СП-" пребора, а оєпан ѕ»гiлейтiн забойларды, арнаы ѕ»гiлеѕшi забойдарды» рубильнигi єолданылады.

Жарымыс жЅмысын жѕргiзѕ. Жер астынды жирылыс.

ЖЅмысы скважина не гипур зарядтарын жару арєылы ортдалады. Кен ѕ»гiлер iн ѕ»гiлегенде гипур зарядтары єолда»ылады. Жаз ненурды» он боиыныє [pic] пен [pic] дейн толты№ад єал№ан орынын јз гiнерттi материалдармен тыстырып
/забйка/ шлурдыє ты№ы»далтды. Ж. З. Жарылу куаты жарылатын сiлемнi» бос беттерiнi». Санына жёне бос бетке аралыє жаєы Ѕды№ына байланысты. БЅл аралыє жаєындарын (Л. Н. С.) жарыласєа кјрсететiн е» кем кедергi линиясы апталады.

Забойларда єашанда бiр екi жала»аш бет кездесiп тЅрады. Іосалєы жаланаш жазыєтыє єЅру ѕшiн алдымен єазба єуыс жасау шiн шпурлар пайдаланады. Кедергiнi» е» єысєа сызы№ын (Л. Н. С.) ша№ындату ѕшiн жарыл№ыш зарядты ёр тѕрлi уаєытпен жар№ан дЅрыс. Кен јндiрiсiнде тазарту жѕмысында скважинды зарядтар єолданылады. Скважиндарды арнайы станокпен диаметрi 50 ден 130 мм. дейiн, ал Ѕзынды№ы 10 нан 50 м. дейiн бЅр№ыланады. Жарыл№ыш заттармен скважинаны оєта№анкезде же»iлдiк тЅ№ызу ѕшiн пневмо-зарядниктер єолданылады. Жарыл№ыш жЅмысын орыкдау ѕшiн арнайы дайындал№ан, єолында тиiстi кѕёлiк єа№азы бар адамдар жiберiледi.

2.5.2 Забойды» ауасын алмастыру.

Жарыл№ыш заттар жарыл№анда мынадай улы заттар пайда болады - кјмiртек тоты№ы /СО/, азотты» єос тоты№ы / NO2 / т. б. Кен у»гiлерiн /шахта оєпаны, штольнялар, квершлагтар, штректер т. б./ сы»ар тѕйыє у»гiлер iретiмен у»гiленедi. Мѕндай у»гiлерде жарыл№ыш жѕмыстары орындал№аннан кеiн ауыстырып тѕру ѕшiн же»iл желдеткiш єолданылады. Жел ауыстыруды» ѕш тѕрлi ёдiсi бар: ауаны єысып жылжыту, сорып жылжыту, єосалєы ёдiс.

Ауаны урлеп жылжыту ёдiсiнде таза ауа єѕбыр аркылы берiлiп, ал жарыл№ыш заттары араласєан лас ауа ѕ»гi бойлымен тысєа бос агызылып шыгарылады. /2.18,а сур/. Сорып жылжыту ёдiсiндe ластанган aуа кЅбырга желдеткiш пен сорылып, ал таза ауа ѕ»гiмен бойымен забой№а а№ымен жеткiзiлeдi./2.18,б сур/. Екi ёдiстiн екеуiндеде таза ауа кeлетiн ѕ»гi єазылып жатєам ѕ»гiмен тѕйiсетiн жерiнен е» кем дегенде 10м жерден алысырає аланады. Іосалєы ёдiспен ауа ауыстыру едiсiнде екi желдeткiш коилады, бiрiншiсi /бастысы/ – ластан№ан ауа ауыстыгу ѕ»гiде єойыл№ан бегеттiн iшiнен сыртєа сорып тартса, ал екiмшiсi таза ауаны бегеттiн iшiнен урлейдi.
/2.18, в сур/.

2.18сур. Туйык выработкаларды ауа ауыстыру схемалары. Жарылыс жумыстарынан кейiн ауа тазарту iсi I5-20 минуттaн аспауы жен. Сондыктанда kepceтiлreн ауаны» сорып не болмаса єысып ауыстыру ёдiстерi єысєа ѕ»гiлердi ѕ»гiлегенде /200-300м/ єолданылады. Ал ѕ»гi Ѕзап кеткенде єосалєы ёдiстерi єолданылу№а тиiстi. Вентиляция єЅбырлардан єЅралады. Метелл єЅбыры єалынды№ы 1 деп 3мм дейiн єЅрыш прокатынан жасалады. ІЅбырды» енi 200-800мм ал бјлшегiнi» Ѕзынды№ы 2-3м болады.

Мата єЅцубыры /М типтi/ резина араласєам матадан жасалады. ІЅбырды»
Ѕзынды№ы 5ден 30м дейiн, ал диаметрi 200, 500,600мм болады. ґз ара єЅбырлар серiппетлi /пружина/ саєинамен єосылып жо№арыдан тартыл№ан сым арєан iлiнiн койылады. Забойдан єЅбырды» ѕшi 8-12м алыстамауы шарт. Тiк ѕ»гiлердi» за6ойлары кјбiнесе єос ёдiспен желденедi. Ауаны єысып жiберетiн єЅбыр тјмен тѕcipiп, ал сорып алушы 5-6м жо№ары iлiнедi. Ал желдеткiштер тыста не болмаса забой№а жаєындау жерде, арнайы орында орналасiтырырады.

2.5.3. Жыныстарды тиеу.

Жарылыс жѕмысы орындалып, ауа тазар№анан кейiн жарылган жынысты тиеуге кiредi. Тiк ѕ»гiлердi ѕ»гiлегенде жарылгам жынысты сыртєа /єазба/ проходка єayracына ГП-2, КС-3, КС-2м KC-lM rpeйферлi тиегiштермен тиеiдi. Грейфер тиегiштер кысылгам ауанын 500кПа куатымен iстейi, забойдын 10-16м2 жерiне бiр тиеrim єолданылады. Пневматика тиегiш ПГ-2 /2.19сур/ пневмокетергiшiмен ердагi пневматика лебедкасында арєанмен iлiнедi. Уысы 0.1м3/мк грейфер тиегiшi пневмо-какпагымен /затворы/ карулангам. Тиегiштi арнайы єЅры№ы
/водило/ арєылу менгерiледi. єЅрыєты» /водилонын/ екi Meнrepyшi кнопкасы болады бiрi-тиейтiн саусактарын менгеретiн, екiншi-жогары темен тycipin тЅратын.

Орта есеппен енiмдiлiгi 14м3/са№атына. Пневмо-тиегiш проходка єау№асын толтыр№аннан кейiн, єау№а єыр№а кјтерiлген бетiнде автоматты турiнде жѕктен босатылады. Жеткiзiлген жыныс ёpi єарай жыныс ѕиiндiсiне /отвалга/ жеткiзiледi. Жадыє ѕ»гiлерде жарылган жыныс мезгiлдi /циклмем/ не уздiксiз ёдiспен iстейтiн тиегiш машиналармен тиеледi. ППН2Г тиегiш машина жадыє ѕ»гiлерде ѕ»гiлегенде не тазалаушы жѕмыста єолданылады. Бѕл машина дербес єоз№алтыєышта, басєару пульт, пневматика коммуникациясиялы жёне суландыру системалы екi шынжыр табанды арбадан /телжка№а/ єЅралады.

/2.20сур/. ¶здiксiз ёдiспен iстейтiн єабыр№адан тиейтiн ПНБ типтi машина ленталы не болмаса пластинкала /єатпарлы/ конвейер мен транспорт єЅралдарына тиейдi /2.21 сур/. Бѕл машина шынжыр табанды єЅралмен жылжиды.
Ен кеп№тара аны /1ПНБ-2, 2ПНБ2, 1ПНВ2У/ жинаущи єалєанымен /нагребающая лана/ тиейтiн єуралмен жабдыєтал№ан машиналар. Кен ѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу технология процесстерi тупкiлiктi тipey-бeкiнicтepiн тЅр№ан орнатумен аяєталады.

2.20сур. ШПН2Г тиеу машинасы.

2.21сур. IПНБ2 тиеу машинасы.

2.5.4 Жёрдемешi процeсстер.

Кебiнесе жёрдемешi проесстерi негiзгiлepiмeн бiргe орындалып турады.
Мысалы, шпурларды бЅр№ылап жатєанда жол теселедi, маневр орындататын єЅралдар ауыстырылып, ор /канава/ єазылып жатады т.б. Жуыє не е»кi ѕ»гiлерде уатыл№ан жынысты тиер алдында тез єЅрастырылатын, жайылмалы єЅбырдан жасал№ан конструкция жёне кронштейн /2.22,а сур/ не болмаса суырмалы консоль орнатылады . /2.22,б сур/. Алмастыру /маневровый/ єЅралдар тиеулi арбаларда /вагонеткаларды/ бос вагонткеге алмастыру ушiн єолданылады. Осындкай жагдайда жапсырма разминовка /жол ажыратпасы/
/2.23сур/. Женiл рельстен металл таба№ына жиналып тиегiш машинадан 10-12м жерде орнатылады. Забойды» жылжуына байланысты разминовка 15-20м кeйiн жа»а орын№а жылжылытылып отырады.

2.2З сур. Вагонетканы» жапсырма разммновка арєылы алмасу схемасы
/нобайы/.